“Από την ελευθερία δεν μπορείς να κόψεις ούτε ένα κομματάκι, γιατί αμέσως όλη η ελευθερία συγκεντρώνεται μέσα σ’ αυτό το κομματάκι.”
Μιχαήλ Μπακούνιν
“Τι αξίζει μια αναρχική κοινωνία που φοβάται τους αναρχικούς;”
Ούρσουλα Λε Γκεν
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
Το μεγαλύτερο πλεονέκτημα (μα και μειονέκτημα) του αναρχισμού σε σχέση με τα άλλα πολιτικά-κοινωνικά-οικονομικά συστήματα είναι ότι ποτέ δεν έχει εφαρμοστεί σε μεγάλη κλίμακα.
Λειτουργεί εξαιρετικά σε μικρότερες κοινότητες-κολλεκτίβες ατόμων που ασπάζονται τις ιδέες του, όμως τι θα συνέβαινε αν όλος ο πληθυσμός μιας ηπείρου -ή ενός πλανήτη- ήταν αναρχικοί;
Η θεωρία απ’ την εφαρμογή κάθε ιδέας (ιδεολογίας) συνήθως απέχει όσο ένα θεατρικό κείμενο απ’ την παράσταση. Κάθε σκηνοθέτης δίνει διαφορετικές οδηγίες για το πώς θα παιχτεί το έργο, κι οι υπόλοιποι συντελεστές (ηθοποιοί, σκηνογράφος, ενδυματολόγος, φωτιστής, συνθέτης, ταξιθέτες, ακόμα κι οι θεατές, σίγουρα ο χώρος) επηρεάζουν το αποτέλεσμα. Έτσι το καλύτερο έργο μπορεί να γίνει μια αποτυχημένη παράσταση.
~~
Ο φιλελευθερισμός, έτσι όπως εφαρμόζεται στις ΗΠΑ, έχει οδηγήσει σε μια κοινωνία φυλακισμένων (οι ΗΠΑ έχουν το 25% του παγκόσμιου πληθυσμού κρατουμένων), στο πιο μιλιταριστικό και επιθετικό κράτος στη σύγχρονη -τουλάχιστον- ιστορία, μια κοινωνία που χρησιμοποιεί ως καύσιμη ύλη τους πολέμους και την εσωτερική εκμετάλλευση των “κατώτερων” για να παράγει έργο.
Στις σκανδιναβικές όμως χώρες, όπου ο καπιταλισμός δεν είναι άκρατος, μοιάζει να λειτουργεί καλύτερα για τους πολίτες της (η Σουηδία έχει να εμπλακεί σε πόλεμο απ’ το 1814).
Ο μαρξισμός στην ΕΣΣΔ εφαρμόστηκε ως απόλυτα συγκεντρωτικός, δημιουργώντας ένα γραφειοκρατικό τέρας. Μπορεί να ήταν ο μόνος τρόπος να διοικηθεί μια γιγάντια ομοσπονδία εθνών, λαών, φυλών. Ο σοβιετισμός επιβίωσε μόλις εβδομήντα χρόνια. Στην Κούβα, παρά το οικονομικό εμπάργκο, ο κομμουνισμός έχει καλύτερα αποτελέσματα. Και στη Χιλή του Αλιέντε, όσο καιρό του επέτρεψε η CIA, έμοιαζε να πηγαίνει προς τη σωστή κατεύθυνση.
~~
Όμως ο αναρχισμός, αφού μία απ’ τις βασικές του “αρχές” είναι η έλλειψη κράτους, πώς θα μπορούσε να εφαρμοστεί σε κάποιο κράτος; Θα έπρεπε να είναι μια κοινωνία ατόμων εκτός κράτους (και έθνους). Οπότε θα έπρεπε να αφορά σε ολόκληρο τον πλανήτη -ή έστω μια ήπειρο;
Ιστορικό παράδειγμα αναρχικής κοινωνίας δεν υπάρχει για να διαπιστώσουμε πώς θα εξελισσόταν η ιδεολογία του αναρχισμού στην πράξη. Ευτυχώς υπάρχει η φαντασία της Ούρσουλα Λε Γκεν.
~~
Στο βιβλίο της Λε Γκεν “Ο Αναρχικός των Δύο Κόσμων” (The Dispossessed, 1974) μαθαίνουμε (φανταζόμαστε) πώς θα λειτουργούσε μια αναρχική -αναρχοκομμουνιστική για την ακρίβεια- κοινωνία.
Οι αναρχικοί που κατοικούν στον δορυφόρο Ανάρες έχουν δημιουργήσει μια αξιοθαύμαστη κοινωνία αλληλεγγύης, όπου δεν υπάρχουν ανισότητες ούτε εκμετάλλευση -αφού δεν υπάρχει καν χρήμα.
Οι κάτοικοι του Ανάρες είναι αυτοεξόριστοι απ’ τον μητρικό πλανήτη, όπου κυριαρχούν δια της βίας το ακραία φιλελεύθερο κράτος Α-Ιό (ΗΠΑ) και το ακραία συγκεντρωτικό κράτος Θου (ΕΣΣΔ), κι οι οποίοι συγκρούονται για την κυριαρχία σε κάποιον βρώμικο πόλεμο -όπως εκείνον του Βιετνάμ (και ποιος πόλεμος δεν είναι βρώμικος άλλωστε;)
Στον αναρχικό Ανάρες δεν υπάρχουν κράτη, δεν υπάρχει εξουσία, ούτε αστυνομία ή φυλακές. Δεν υπάρχει ιδιοκτησία και αφεντικά, δεν υπάρχουν νόμοι και δικαστήρια, δεν υπάρχει θρησκεία και παπάδες, δεν υπάρχουν γάμοι και διαζύγια, δεν υπάρχει στρατός και πόλεμος, δεν γίνονται εκλογές ούτε διορίζονται γενικοί γραμματείς.
Είναι η ιδανική αταξική, αναρχική, αχρήματη κοινωνία.
Είναι όμως ιδανική;
~~
Αν η Λε Γκεν ήταν κακή μυθιστοριογράφος θα παρουσίαζε την αναρχία του Ανάρες ως κάτι άψογο.
Όμως λέει, με το στόμα μια ηρωίδας απ’ την Α-Ιό: “Καταργήσατε τους παπάδες και τους διχαστές, τη νομοθεσία, για το διαζύγιο κι όλα τα σχετικά, αλλά διατηρήσατε το πρόβλημα που κρύβεται πίσω τους. Το τοποθετήσατε μέσα σας, στη συνείδηση σας. Και βρίσκεται πάντα εκεί.”
Ο κεντρικός ήρωας του μυθιστορήματος, ο φυσικός Σεβέκ, είναι ένας αναρχικός που δεν ταιριάζει στον αναρχισμό του Αναρές. Γιατί αντιλαμβάνεται ότι πλέον η ιδέα της αναρχίας έχει γίνει σύστημα, έχει γίνει αναρχισμός, που δεν μπορεί να δεχτεί καμιά καινούρια ιδέα.
Η αν-αρχία έχει γίνει αρχή απαραβίαστη. Όσοι αντιτίθονται σ’ αυτήν την αρχή, ως αναρχικοί, βρίσκονται αντιμέτωποι με την αναρχική κοινωνία (οξύμωρο;).
Κάποιοι επιβιώνουν λάθρα, κάποιοι στέλνονται “με τη θέληση τους” στη κλινική (ψυχιατρείο ουσιαστικά) προκειμένου να συνειδητοποιήσουν το λάθος τους.
Η Λε Γκεν χρησιμοποιεί ως σύμβολο τον πανταχού παρόντα τοίχο, τον τοίχο κάθε συστήματος, κάθε ιδεολογίας, που διαχωρίζει τους “εμείς” απ’ τους “άλλους”. Ακόμα κι η έλλειψη αρχών, η αναρχία, όταν γίνεται αρχή κι αποκλείει την ποικιλότητα, οδηγεί την κοινωνία σε στασιμότητα.
“Τι αξίζει μια αναρχική κοινωνία που φοβάται τους αναρχικούς;”
~~
Μια παρόμοια ιδέα εντόπισα στο αυτοβιογραφικό βιβλίο του Πρίμο Λέβι “Το περιοδικό σύστημα”, όπου ο Ιταλοεβραίος συγγραφέας γράφει, αναφερόμενος στη φασιστική Ιταλία:
“Για να γυρίζει η ρόδα, για να συνεχιστεί η ζωή, χρειάζονται οι μη καθαρότητες και κάτι ακόμα παραπάνω. Ακόμα και στο έδαφος, όπως όλοι ξέρουμε, για να γίνει γόνιμο, χρειάζονται ακαθαρσίες. Χρειάζεται η διαφωνία, το διαφορετικό, το αλάτι και το σινάπι. Ο φασισμός δεν τα θέλει, τα απαγορεύει, τους θέλει όλους όμοιους.”
Τη διαφορετικότητα του Σεβέκ, που είναι πιο αναρχικός απ’ τους αναρχικούς συμπολίτες του, δεν μπορεί να τη δεχτεί η κοινωνία. Όμως χωρίς “ακαθαρσίες” δεν υπάρχει ζωή, κάθε ιδέα γίνεται ιδεολογία, ένα κλειστό σύστημα.
“Από την ελευθερία δεν μπορείς να κόψεις ούτε ένα κομματάκι, γιατί αμέσως όλη η ελευθερία συγκεντρώνεται μέσα σ’ αυτό το κομματάκι”, έγραφε ο Μπακούνιν.
Αυτό το “κομματάκι” στο βιβλίο της Λε Γκεν είναι ο Σεβέκ, που προσπαθεί να γκρεμίσει όλους τους τοίχους. Και βρίσκεται εξόριστος από παντού, ξένος για όλους, μόνος αλλά απτόητος, συνεχίζοντας να υπερασπίζεται αυτό που θεωρεί σωστό.
~~
Εν κατακλείδι: Διαβάζω ότι η πρώτη αναφορά της λέξης “αναρχία” υπάρχει στο Επτά επί Θήβας του Αισχύλου. Και τη ξεστομίζει μια γυναίκα, η Αντιγόνη:
Μα κ’ εγώ λέω σ’ αυτούς τους άρχοντες της Θήβας:
κι αν δε βρεθεί κανείς μαζί μου να τον θάψει,
πάνω μου εγώ τον κίνδυνο μόνη θα πάρω
τον αδερφό μου θάβοντας• κι ούτε ντροπή μου
τόχω να δείξω αντάρτισσα γνώμη στη πόλη. (ουδ’ αισχύνομαι
έχουσ’ άπιστον τήνδ’ αναρχίαν πόλει ).
Και στο βιβλίο της Λε Γκεν η θεμελιώτρια της αναρχικής κοινωνίας του Ανάρες είναι μια γυναίκα, η Όντο.
Η Αντιγόνη εναντιώθηκε στους νόμους. Έπραξε όπως θεωρούσε ότι έπρεπε να πράξει -και το πλήρωσε με τη ζωή της. Αυτό το κομματάκι ελευθερίας είναι η ιδανική αναρχία.
Η συνείδηση, η υπευθυνότητα και η πράξη του κάθε ατόμου που μπορεί να οδηγήσει σε μια ανοιχτή κοινωνία, όπου δεν θα υπάρχουν πιο ίσοι απ’ τους ίσους, ούτε καθαροί κι ακάθαρτοι, ούτε ανώτεροι και κατώτεροι, ούτε εμείς κι οι άλλοι, μια κοινωνία χωρίς τοίχους.
Μια ολότητα της ανθρωπότητας -που ακούγεται σαν ουτοπία, μέχρι που να συμβεί.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
Το βιβλίο της Ούρσουλα Λε Γκεν (εκδόσεις Parsec) μου το δώρισε ο Δημήτρης, απ’ τα βιβλιοπωλεία Ατραπός https://www.facebook.com/atrapos.books/ που είναι φίλος του μπλογκ, και τον ευχαριστώ πολύ για τον δρόμο που μου άνοιξε (κάθε βιβλίο είναι ένας καινούριος δρόμος).
Διαβάστε και “Το Περιοδικό Σύστημα” του Πρίμο Λέβι, εκδόσεις Καστανιώτη.
