–
Ο Levi–Strauss δεν έχει καμία σχέση με τζιν παντελόνια και βαλς. Όταν όμως πρωτοδιάβασα γι’ αυτόν (και αφού δεν είχα ακούσει κανέναν να προφέρει το όνομα του), δεν μπορούσα να καταλάβω αν τον λένε Λιβάι-Στρος ή Λέβι-Στράους.
Ευτυχώς ο φίλος-ψυχολόγος με διόρθωσε: “Ξέρεις…” είπε διστακτικά, αφού με άκουγε για αρκετή ώρα να μιλάω με ενθουσιασμό για τον Λιβάις-Στράους, “…προφέρεται… Λεβιστρώς.”
Έτσι καρφώθηκε η λέξη στο μυαλό μου, μονοκόμματη και με ωμέγα στο τέλος. Αργότερα έμαθα ότι συνηθίζεται να γράφεται ως “Λεβί-Στρος”. Όμως ήταν πολύ αργά.
Ο Λεβιστρός ήταν μια πολύ ιδιαίτερη περίπτωση, πιθανότατα ένας από τους μεγαλοφυέστερους ανθρώπους όλων των εποχών.
Ο Λεβιστρός κατέχει την τέχνη του λόγου (όπως οι συμπατριώτες του Γάλλοι λογοτέχνες), τη χειρουργική ακρίβεια και μεθοδικότητα της λογικής των Γερμανών φιλοσόφων, την πρωτοτυπία και την εντελέχεια της σκέψης των Αρχαίων Ελλήνων. Και έχει προχωρήσει παρακάτω.
Ήταν ένας από τους αποφασιστικούς συντελεστές στη διαμόρφωση μιας νέας επιστήμης, της ανθρωπολογίας.
Έθεσε τα θεμέλια του επιστημονικού στρουκτουραλισμού.
Ήταν άξιος για το σημαντικότερο λογοτεχνικό βραβείο της Γαλλίας, το Goncourt, και έδειξε έναν καινούριο δρόμο για το βαλτωμένο μεταπολεμικό ανθρωπισμό –που είχε ως επίκεντρο την υπαρξιακή φιλοσοφία του Σαρτρ.
Τα βιβλία του θυμίζουν Μότσαρτ, όσον αφορά την τελειότητα της σύνθεσης, όπου τίποτα δεν μπορεί να αφαιρεθεί ή να προστεθεί, χωρίς να καταστραφεί η αρμονία.
Ναι, το παραδέχομαι. Τον θαυμάζω. Και αισθάνομαι περήφανος που έχω δύο βιβλία του στη βιβλιοθήκη μου.
Το πρώτο είναι το Θλιμμένοι τροπικοί, μια αυτοβιογραφική και λογοτεχνική απόδοση της εθνολογικής έρευνας του Λεβιστρός στα δάση του Αμαζονίου.
Το δεύτερο είναι η Άγρια Σκέψη, ένα βιβλίο που ανέτρεψε την διαδεδομένη ιδέα του «εξελιγμένου Ευρωπαίου», του ανώτερου από τον «πρωτόγονο Ινδιάνο».
(Το τρίτο θα μπορούσε να ήταν Οι στοιχειώδεις δομές της συγγένειας, αλλά αυτό δεν κατάφερα ποτέ να το διαβάσω, είτε γιατί είναι πολύ «απαιτητικό» είτε γιατί δεν έχω αρκετή ευφυΐα είτε γιατί δεν ήμουν έτοιμος να το διαβάσω. Προσωπικά προτιμώ την τρίτη εξήγηση!)
~~{}~~
Διαβάζοντας την Άγρια Σκέψη το πρώτο που μαθαίνεις (συνειδητοποιείς) είναι ότι «η αληθινή πραγματικότητα δεν είναι ποτέ η πιο εμφανής». Το επαναλαμβάνω γιατί είναι πολύ σημαντική διαπίστωση:
«Η αληθινή πραγματικότητα δεν είναι ποτέ η πιο εμφανής».
«Γιατί όταν βρίσκεσαι» λέει ο Λεβιστρός, «ως εθνολόγος, αντιμέτωπος με μια τεράστια ποικιλία πολιτιστικών μορφών θα πρέπει να παραδεχτείς ότι πίσω από την πολυμορφία αυτή υπάρχει κάτι βαθύτερο, κάτι που είναι κοινό για όλες τις εκφάνσεις της. Η προσπάθεια να αναχθούν σε μία μόνο γλώσσα όλες αυτές οι ποικιλόμορφες εκφράσεις, αυτό είναι ο στρουκτουραλισμός (δομισμός).»
Αυτή η σκέψη δίνεται επιγραμματικά από μια φράση του «σκοτεινού» Ηράκλειτου: «Αρμονίη αφανής φανερής κρείττω».
Η κρυφή αρμονία -αυτή που δεν αντιλαμβανόμαστε όταν μένουμε στην επιδερμίδα της πραγματικότητας- είναι πολύ πιο ισχυρή, πολύ πιο αληθινή από τη φανερή.
–
Όπως όμως ο εθνολόγος μελετάει τη φυλή όντας εκτός του πολιτισμού της, έτσι και εμείς, αν θέλουμε να κατανοήσουμε τον πολιτισμό μας πρέπει να αποστασιοποιηθούμε, και να «μας» παρατηρήσουμε σαν να είμαστε εθνολόγοι από άλλον πλανήτη. Πράγμα εξαιρετικά δύσκολο εξαιτίας του εθνοκεντρισμού και του εγωκεντρισμού μας.
–
Ο εθνοκεντρισμός για το Λεβιστρός είναι «η ιδέα που έχει κάθε λαός, κάθε φυλή, κάθε ομάδα ανθρώπων για τον εαυτό της: Ότι είναι καλύτερη από όλες τις άλλες.»
Το πρόβλημα του εθνοκεντρισμού ο Λεβιστρός το κάνει πιο συγκεκριμένο λέγοντας: «Ο εθνοκεντρισμός είναι μία μόνο εκδήλωση της αδυναμίας του ανθρώπου να διακρίνει ανάμεσα στο υποκειμενικό και το αντικειμενικό επίπεδο της πραγματικότητας.»
Αυτός είναι η πιο λιτή και ολοκληρωμένη απόδοση του εγωκεντρισμού: Να μην μπορείς να διακρίνεις το υποκειμενικό από το αντικειμενικό.
–
Ο πολιτιστικός εγωκεντρισμός έχει εξελιχτεί από την εποχή που ο Λεβιστρός έγραφε την Άγρια Σκέψη, αρχές της δεκαετίας του ‘60. Τότε η μοντέρνα σκέψη προσπαθούσε να βρει τον εαυτό της στο «άλλο».
Η Ευρώπη προσπαθούσε να βρει τον εαυτό της στον εξωτισμό της Ασίας, των πρωτόγονων, της μυθικής Αμερικής.
Ο ορθολογισμός αναζητούσε τον εαυτό του στα ναρκωτικά ή τη σεξουαλική έκσταση και η συνείδηση ζητούσε άφεση αμαρτιών από το ασυνείδητο, ενώ ο ανθρωπισμός πνιγόταν στην απρόσωπη επιστήμη και τον ασύδοτο ατομικισμό.
Τώρα πια ψάχνουμε για τον εαυτό μας στην άρνηση του άλλου.
Τον πατριωτισμό μας κυνηγώντας τους μετανάστες, τον αντρισμό μας διαπομπεύοντας τους ομοφυλόφιλους και υποβιβάζοντας σε ρόλο σεξουαλικού αντικειμένου τις γυναίκες, την πίστη μας κατακεραυνώνοντας τους αλλόθρησκους και τους άθεους, την οικονομική μας ασφάλεια απαιτώντας την απόλυση των άλλων, την κουλτούρα μας χλευάζοντας τους κουλτουριάρηδες, την αξιοπρέπεια μας περιφρονώντας όσους θεωρούμε κατώτερους.
~~{}~~
Όπως ο εγωκεντρισμός βασίζεται στην πεποίθηση ότι οι «δικές μου ιδέες (ή οι ιδέες της ομάδας που ανήκω) είναι οι σωστές, ειδικά επειδή των άλλων είναι λάθος, έτσι και ο εθνοκεντρισμός στηρίζεται στο αισιόδοξο δόγμα της παγκόσμιας προόδου, σύμφωνα με το οποίο όλοι οι λαοί, όλων των βαθμίδων, θα φτάσουν κάποτε τα ύψη του δυτικού πολιτισμού.
Αυτή η πεποίθηση είναι απόρροια ενός αξιώματος:
Ότι ο δυτικός πολιτισμός είναι η αποκορύφωση του πολιτισμού και της προόδου της ανθρωπότητας.
Και εφόσον οι δυτικοί είναι στην κορυφή της κλίμακας της ανθρώπινης εξέλιξης, όλοι οι υπόλοιποι είναι κατώτεροι ή βάρβαροι.
–
Αυτή την ιδέα την απορρίπτει ο Λεβιστρός, διακρίνοντας τις κοινωνίες όχι σε εξελιγμένες και υπανάπτυκτες, ανώτερες και κατώτερες (που όταν μεγαλώσουν θα γίνουν σαν τις δυτικές), αλλά σε θερμές και ψυχρές.
Θερμές είναι οι κοινωνίες που έχουν συναίσθηση της ιστορικής συνέχειας και τις παρομοιάζει με ατμομηχανές: Χρειάζονται τεράστιες ποσότητες ενέργειας για να παράγουν πολιτισμό. Αυτή την ενέργεια την παίρνουν από τις κοινωνικές ανισότητες (δουλεία, δουλοπαροικία, αποικιοκρατία, προλεταριοποίηση, καταδυνάστευση των πολλών).
Ψυχρές είναι οι κοινωνίες που έχουν ιστορία, αλλά δεν την καταγράφουν (κυρίως γραπτά). Τις παρομοιάζει με το μηχανισμό του ρολογιού:
Μοιάζουν στάσιμες και δεν παράγουν μεγάλο πολιτιστικό έργο, αλλά σε εκείνες οι κοινωνικές ανισότητες είναι αμελητέες.
Οι πρώτες -οι δυτικότροπες, οι εξελιγμένες, οι «πολιτισμένες»- κυριαρχούν στο -και απομυζούν το- φυσικό περιβάλλον.
Οι δεύτερες –οι πρωτόγονες, οι «απολίτιστες»- ενδημούν στο φυσικό τους περιβάλλον.
–
Από τη συνειδητοποίηση αυτού του διαχωρισμού προκύπτει ο «Καινούριος Ανθρωπισμός» του Λεβιστρός:
“Ο σωστός ανθρωπισμός δεν αρχίζει από τον εαυτό του, αλλά τοποθετεί τον κόσμο πριν από τη ζωή, τη ζωή πριν από τον άνθρωπο, το σεβασμό των άλλων πλασμάτων πριν από τη φιλαυτία του.”
Και η διαμονή ενός ή δύο εκατομμυρίων ετών πάνω σε αυτή τη Γη (αφού ούτως ή άλλως θα φτάσει σε ένα τέρμα) δεν θα έπρεπε να χρησιμεύει σαν δικαιολογία για οποιοδήποτε ζωικό είδος, έστω και το δικό μας, για να την οικειοποιηθεί σαν να ήταν αντικείμενο και για να συμπεριφέρεται χωρίς καμία συστολή και διακριτικότητα.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
(Η «Άγρια Σκέψη» του Claude Levi–Strauss κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Παπαζήση, σε μετάφραση της Εύας Καλπουρτζή και εισαγωγή-σχόλια: Άλκη Κυριακίδου-Νέστορος)
