“Για όσα δεν μπορεί να μιλάει κανείς, γι’ αυτά θα πρέπει να σωπαίνει”
Tractatus Logico-Philoshophicus – Λ. Βιτγκενστάιν
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
Ένας Ινδός σοφός είχε πει: «Ο μόνος τρόπος να εξηγήσεις το Θεό είναι η σιωπή».
Και ο Πρωταγόρας εξορίστηκε από την Αθήνα το 415 π.Κ.Ε. επειδή έγραψε την πρώτη αγνωστικιστική πραγματεία.
«Για τους θεούς», άρχιζε, «δεν μπορώ με βεβαιότητα να γνωρίζω ούτε ότι υπάρχουν ούτε ότι δεν υπάρχουν ούτε ποια γνωρίσματα έχουν. Γιατί υπάρχουν πολλά που εμποδίζουν τη γνώση γι’ αυτούς –και η απουσία σαφών δεδομένων και η συντομία της ανθρώπινης ζωής.»
Ο Νίτσε, ο μανιακός φιλόσοφος-ποιητής, δεν ήταν τόσο ευγενικός.
«Ο Θεός πέθανε!» έγραφε στο Τάδε Έφη Ζαρατούστρα, στο τέλος του 19ου αιώνα, ορίζοντας με αυτόν τον τρόπο την αποθέωση του ανθρώπου και τη σφαγή του, όπως αυτή πραγματώθηκε τον 20ο αιώνα –και μετά.
Ο άνθρωπος πέθανε στο Άουσβιτς, ο άνθρωπος πέθανε στη Δρέσδη, ο άνθρωπος πέθανε στη Χιροσίμα, ο άνθρωπος πέθανε στην Μπιάφρα, ο άνθρωπος πέθανε λίγα τετράγωνα πιο πέρα από το σπίτι μου -επειδή δεν πρέπει να πεθάνουν οι τράπεζες.
Ξεκινάω μιλώντας για όσα δεν πρέπει να μιλώ, για όσα θα έπρεπε να σωπαίνω. Για το Θεό, για τον άνθρωπο, για το τραπεζικό σύστημα.
~~{}~~
Θα συνεχίσω με τη φράση που θα χρησιμοποιήσω και ως τίτλο αυτού του κειμένου:
«Συνάντησα το Θεό. Ήταν στο τρένο των 5:15».
Αν σας έλεγα ότι την είπε μια νοικοκυρά απ’ το Οχάιο ή ένας ξεμωραμένος γέρος απ’ τα Γρεβενά δεν θα σας φαινόταν ως κάτι άξιο απορίας. Και δεν θα είχατε άδικο, εκτός κι αν πιστεύετε ότι ο θεός πάει στη δουλειά με το τρένο –όταν χαλάει το αυτοκίνητο του.
Όμως έχει καταγραφεί (η συγκεκριμένη φράση) ως τηλεγράφημα που έστειλε ένας όχι και τόσο αιθεροβάμων άνθρωπος στη σύζυγο του. Συγκεκριμένα ο οικονομολόγος Τζον Μέιναρντ Κέινς (αν δεν ξέρετε ποιος είναι κάντε μια έρευνα στο διαδίκτυο).
Ποιον συνάντησε ο Κέινς, ποιος ήταν ο «Θεός» που βρέθηκε στο τρένο των 5:15, εν έτει 1929;
Ήταν ο Βιτγκενστάιν, ο οποίος επέστρεφε στο Κέμπριτζ για να διδάξει τη σιωπή.
~~{}~~
Την ίδια γνώμη για τον Βιτγκενστάιν, ότι ήταν ο Θεός, είχαν πάρα πολλοί άνθρωποι στο μεσοπόλεμο. Και αναφέρομαι σε ανθρώπους που δικαιωματικά έχουν καταχωρηθεί ως ημίθεοι.
Για παράδειγμα ο Άλαν Τούρινγκ, ο άνθρωπος που βοήθησε όσο κανένας άλλος στον πόλεμο ενάντια στους Ναζί, ο πρόδρομος της μεγαλύτερης επιστημονικής επανάστασης, εκείνης των ηλεκτρονικών υπολογιστών, ο άνθρωπος που κυνηγήθηκε επειδή έκανε το λάθος να είναι ομοφυλόφιλος.
Αλλά και ο Μπέρτραντ Ράσσελ, που έφτασε την ανθρώπινη λογική στα όρια της, είχε πει για τον “μαθητή” του, τον Βιτγκενστάιν, ότι θα τον ξεπεράσει. Κι εκείνος το έκανε, δημοσιεύοντας μόλις ένα βιβλίο, εβδομήντα πέντε σελίδων, το περίφημο Tractatus Logico-Philosophicus.
(Όταν το διάβασε για πρώτη φορά ο Ράσσελ, παραδέχτηκε ότι δεν μπορούσε να το καταλάβει!)
Ένα βιβλίο που γράφτηκε στα χαρακώματα του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου κι όταν δημοσιεύτηκε, θεωρήθηκε ως το τέλος της φιλοσοφίας.
Αλλά ποιος ήταν ο άνθρωπος που αποθεώθηκε απ’ τους συγκαιρινούς του, ο άνθρωπος που σκότωσε τη φιλοσοφία;
~~{}~~
Ο Λούντβιχ ήταν γιος ενός από τους πλουσιότερους Ευρωπαίους. Ο πατήρ Βιτγκενστάιν ήταν μεγιστάνας του ατσαλιού, δισεκατομμυριούχος σε όποιο νόμισμα και να μετρήσουμε την περιουσία του. Κι όπως μπορεί να συμβεί με ανθρώπους που έχουν ζήσει την απαξίωση του χρήματος, μέσα από την υπερβολή του, ο Λούντβιχ αρνήθηκε να ζήσει ως πλούσιος και μίσησε το χρήμα.
Όταν πέθανε ο πατέρας του, ο Λούντβιχ έδωσε το δικό του μερίδιο στις αδελφές του, επειδή –όπως έλεγε- αυτές ήταν ήδη διεφθαρμένες και αρκετά πλούσιες, οπότε ο επιπλέον πλούτος δεν θα τους έκανε κακό.
Ο Λούντβιχ δεν ήταν ακριβώς ένας ισορροπημένος άνθρωπος, όπως κι ολόκληρη η οικογένεια του, αφού τα τρία από τα τέσσερα αδέλφια του αυτοκτόνησαν –κι εκείνος ο ίδιος λίγο έλειψε να το κάνει.
Τους μαθητές του, όταν αυτοί προέρχονταν από αγροτικές οικογένειες, τους προέτρεπε να εγκαταλείψουν τις σπουδές και να πάνε να ζήσουν πίσω στο χωριό τους.
Το ίδιο προσπάθησε να κάνει κι αυτός, όταν ζήτησε από τη Ρωσία άδεια παραμονής για να ζήσει ως αγρότης. Εκείνοι του απάντησαν ότι είχαν πολλούς αγρότες, αλλά θα χρειαζόντουσαν έναν φιλόσοφο. Ο Βιτγκενστάιν αρνήθηκε.
Σπούδασε στο Κέμπριτζ, αλλά με το ξέσπασμα του πρώτου παγκόσμιου πολέμου κατατάχτηκε στον στρατό -στο Γερμανικό στρατό. Μετά από πολλές προσωπικές του πιέσεις κατάφερε να βρεθεί στην πρώτη γραμμή, όπου τιμήθηκε επ’ ανδραγαθία –ή όπως το λένε αυτό, να σκοτώνεις και να γίνεσαι ήρωας.
Εκεί, στα χαρακώματα, μέσα στις αναθυμιάσεις των αερίων μουστάρδας, συνέλαβε και ολοκλήρωσε το Tractatus Logico-Philosophicus, το βιβλίο με το όποιο –έτσι πίστευε- τελείωσε το θέμα της φιλοσοφίας.
Και σίγουρα αυτή είναι μια πολύ βαρύγδουπη δήλωση. Το να ισχυρίζεσαι ότι κατάφερες περισσότερα από τον Ηράκλειτο, τον Πλάτωνα, τον Καρτέσιο και τον Χέγκελ, δεν είναι κάτι που πολύ άνθρωποι θα τολμούσαν να κάνουν.
Όμως ο Βιτγκενστάιν δεν νοιαζόταν καθόλου για τη γνώμη των άλλων ανθρώπων, κατά κάποιο τρόπο έμοιαζε να μη νοιάζεται γενικά για τους ανθρώπους.
Μέχρι το θάνατο του δεν εκδόθηκε κανένα άλλο βιβλίο του. Με εβδομήντα πέντε σελίδες όλες κι όλες, άλλαξε τη ροή της φιλοσοφικής σκέψης.
~~{}~~
Στην κλειδαρότρυπα: Για την ερωτική του ζωή έχουν γραφτεί πολλά. Ο Λούντβιχ είχε σχέση με κάποια Ελβετίδα, φίλη της οικογένειας. Είχε προγραμματιστεί γάμος, πιθανότατα μια προσπάθεια να κρατηθούν τα προσχήματα της κανονικότητας. Δεν έγινε ποτέ.
Ο Βιτγκενστάιν συνέχισε με ομοφυλοφιλικές σχέσεις, συχνά με νεαρούς που συναντούσε στις πλατείες και στα στέκια, καθώς και πιο μακροχρόνιες, τον καιρό που βρισκόταν στο Κέμπριτζ.
~~{}~~
Μετά τον πόλεμο έγινε δάσκαλος του δημοτικού στις Άλπεις, όπου προσπαθούσε -με όχι και τόσο σύγχρονες παιδαγωγικές μεθόδους, αφού συχνά χρησιμοποιούσε βία- να διδάξει στα παιδιά ανώτερα μαθηματικά.
Δέκα χρόνια μετά επέστρεψε στο Κέμπριτζ για να διδάξει. Οι διαλέξεις γίνονταν στο δωμάτιο του, όπου δεν υπήρχε τίποτα άλλο πέρα από ένα κρεβάτι, έναν νεροχύτη και μια καρέκλα. Όποιος ήθελε να ακούσει έπρεπε να κουβαλάει και την καρέκλα του.
Κι ενώ λίγο πριν είχε δολοφονήσει τη φιλοσοφία, με τα νέα του έργα προσπάθησε να την αναστήσει, ερχόμενος σε σύγκρουση με το πρότερο έργο του. Αυτό το έκανε ζώντας σε ένα αγρόκτημα στην Ιρλανδία, όπου περιδιάβαινε στην ύπαιθρο και προσπαθούσε να γητεύσει τα πουλιά –ίσως και να επικοινωνήσει μαζί τους.
Τα τελευταία του λόγια ήταν: «Πείτε ‘τους ότι έζησα μια υπέροχη ζωή».
Σε ποιους αναφερόταν δεν ξέρω. Ίσως σε μας.
~~
Και τώρα ίσως να περιμένετε να σας εξηγήσω τη σκέψη του Βιτγκενστάιν.
Θα σας πω μόνο την τελευταία φράση από το Tractatus: «Για όσα δεν μπορεί να μιλάει κανείς, γι’ αυτά θα πρέπει να σωπαίνει».
Ή αλλιώς –όπως έγραψε σε μια επιστολή του: «Για όλα όσα φλυαρούν πολλοί, έχω διεξάγει βαθιά έρευνα στο βιβλίο μου σιωπώντας.»
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
ΥΓ: Όταν ήταν 14 χρονών ο Βιτγκενστάιν φοίτησε στο τεχνικό γυμνάσιο του Λιντς. Συμμαθητής του ήταν ένας άλλος “διάσημος” Αυστριακός, ο Αδόλφος Χίτλερ.
Δεν γνωρίζουμε αν είχαν συναντηθεί, αν ήταν φίλοι. Πολλά μυθιστορήματα θα μπορούσαν να γραφτούν για μια τέτοια σχέση. Ρεαλιστικά ή φανταστικά.
Αν ο Βιτγκενστάιν επηρέαζε τον Χίτλερ, και γινόταν φιλόσοφος, ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος θα ήταν διαφορετικός, με κάποιον άλλο ως Φύρερ.
Αν ο Χίτλερ επηρέαζε τον Βιτγκενστάιν τότε τα πράγματα θα ήταν δύσκολα, αφού ένας τέτοιος εγκέφαλος θα έκανε τον εθνικοσοσιαλισμό θεωρητικά ακατανίκητο.
Και σ’ ένα πιο “πιπεράτο” μυθιστόρημα ο Λούντβιχ θα απέρριπτε τον έρωτα του Αδόλφου, κι εκείνος, για να εκδικηθεί τους Εβραίους (ο Βιτγκενστάιν ήταν Εβραίος, αλλά αντίθρησκος), θα οραματιζόταν την Τελική Λύση.
Όμως όλα αυτά ανήκουν σε μια άλλη σφαίρα, σ’ εκείνη της φαντασίας.
