Η χίμαιρα του ελέγχου

Όταν ο άνθρωπος κάνει σχέδια, ο θεός γελάει.
λαϊκή παροιμία

Το αστείο με τις συμπτώσεις είναι ότι συμβαίνουν.
Isaac Asimov

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

Μία απ’ τις μεγαλύτερες αυταπάτες του δυτικότροπου τρόπου σκέψης είναι η χίμαιρα του ελέγχου.

Αυτή έγινε παντοδύναμη μετά τον Διαφωτισμό, όταν οι άνθρωποι πίστεψαν ότι ο ανθρώπινος νους μπορεί να εξελίσσεται αέναα προς το φως, ενώ -χάρη στο λάθος του Καρτέσιου- πίστεψαν ότι η λογική είναι ανεξάρτητη απ’ το συναίσθημα, το πνεύμα απ’ το σώμα.

Τη χίμαιρα την ανατροφοδότησαν ποπ φιλοσοφικές σκέψεις, όπως εκείνες του Σαρτρ: “Ο άνθρωπος είναι καταδικασμένος να είναι ελεύθερος”.

Πιο πριν ο Φρόυντ είχε διαισθανθεί (ναι, δεν είναι επιστήμη η ψυχανάλυση), ότι δεν ορίζουμε τον εαυτό μας. Η σύγχρονη νευρολογία και η επιστήμη του εγκεφάλου (brain science) έχουν αποδείξει ότι αυτό που θεωρούμε εαυτό, αυτό που “είναι καταδικασμένο να είναι ελεύθερο”, αυτό που ελέγχει, είναι ψευδαίσθηση.

Αρκεί ένα μικρό αιμάτωμα στον εγκέφαλο και ο άνθρωπος παύει να είναι αυτός που νόμιζε ότι ήταν. Κάποιες φορές σταματάει να είναι κάτι συγκεκριμένο, απομένει φάντασμα (διαβάστε τα βιβλία του Όλιβερ Σακς και του Luria, του πατέρα της νευρολογίας).

Η brain science έχει καταδείξει ότι δεν αποφασίζουμε συνειδητά. Ο εγκέφαλος, σε επικοινωνία με όλο το σώμα αποφασίζει, πάντα με βάση το συναίσθημα, κι έπειτα ο νους (το συνειδητό) αναλαμβάνει την ευθύνη των πράξεων του.

Όσο περίεργο και να μας φαίνεται, η λογική χωρίς το συναίσθημα είναι ηλίθια.

Άνθρωποι που λόγω τραυματισμού ή λοβοτομής, είχαν “έλλειψη συναισθημάτων”, δεν μπορούσαν να αποφασίσουν ούτε καν το επόμενο ραντεβού με τον γιατρό (μια τέτοια περίπτωση αναφέρεται στο βιβλίο του Damasio, Το λάθος του Καρτέσιου).

Κι όπως έδειξε ο Φέστινγκερ, αν οι αποφάσεις δεν ταιριάζουν με τις πρότερες πεποιθήσεις, τότε αναπροσαρμόζει τις πεποιθήσεις, ώστε να ταιριάξουν με τις πράξεις.

Εκλογικεύει, αναπροσαρμόζει, για να ελαττώσει τη γνωστική ασυμφωνία.

Μάλλον, αγαπητέ Σαρτρ, ο άνθρωπος είναι καταδικασμένος να πιστεύει ότι είναι ελεύθερος.

~~{}~~

Αν είναι ψευδαίσθηση η αίσθηση του εαυτού, τότε ο έλεγχος είναι ένα απ’ τα αγαπημένα μας ψέματα.

Οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν ότι οι Μοίρες (το Πεπρωμένο, η Ειμαρμένη), είναι πιο ισχυρές κι απ’ τους θεούς. Ο Ηράκλειτος, πιο διαλεκτικός, έγραψε: “Το πεπρωμένο του ανθρώπου είναι ο χαρακτήρας του”.

Ο Θεός των Εβραίων, των Χριστιανών και των Μουσουλμάνων είναι παντοδύναμος, χωρίς αυτόν τίποτα δεν μπορεί να γίνει.

Στη σύγχρονη εποχή τη θέση του Πεπρωμένου έχει πάρει το Τυχαίο, το Χάος.

Το Χάος είναι απρόβλεπτο και είναι έκδηλο στην καθημερινότητα.

Προσπαθείς με όλες σου τις δυνάμεις, οργανώνεις ψυχαναγκαστικά το κάθε σου λεπτό, για τα επόμενα δέκα χρόνια, και -σχεδόν πάντα- συμβαίνει κάτι που σου ανατρέπει αυτά τα τόσο λαμπρά σχέδια (καθώς και το plan B).

Το αστείο είναι ότι σου φαίνεται παράξενο (κακοτυχία) που το σύμπαν δεν ακολούθησε το σχέδιο σου. Οπότε αναπροσαρμόζεις τις πεποιθήσεις σου (ίσως και τις αναμνήσεις σου), ώστε να συνεχίσεις να πιστεύεις, σε κάτι.

~~{}~~

Οι πιθανότητες να κερδίσεις τον πρώτο αριθμό στο Τζόκερ είναι μία στα 24,5 εκατομμύρια.

Είναι σχεδόν απίθανο. Τα τελευταία πέντε χρόνια (κι αν υποθέσουμε ότι δεν έγινε κανένα τζακ-ποτ) κέρδισαν 480 υπερτυχεροί.

Πόσοι άνθρωποι (υπεράτυχοι) σκοτώθηκαν, σε αυτά τα πέντε χρόνια, σε αυτοκινητιστικό δυστύχημα;

Πόσοι άνθρωποι (ανασφάλιστοι και μη) αρρώστηκαν και απεβίωσαν σ’ αυτά τα πέντε χρόνια;

Και πόσοι άνθρωποι αντιλαμβάνονται ότι υπάρχουν πολύ περισσότερες (συντριπτικά πολύ περισσότερες) πιθανότητες να πεθάνουν τον επόμενο χρόνο απ’ το να κερδίσουν το τζόκερ (ή να συμβεί κάτι άλλο μαγικό);

Οι περισσότεροι ζούμε υπομένοντας και ελπίζοντας. Αυτή είναι μία απ’ τις αιτίες που ο εξαθλιωμένος δεν εξεγείρεται. Γιατί πιστεύει ότι κάτι θα συμβεί, ότι το σύμπαν θα συνωμοτήσει, και θα μπορέσει να ζήσει ως άνθρωπος “ελεύθερος”.

Ίσως αυτή η αυταπάτη να τροφοδοτεί τις ανισότητες στην ανθρώπινη κοινωνία. Γιατί αν σταματούσαμε να τις έχουμε, να τις ζούμε, τότε -σαν ένα μυθιστόρημα του Σαραμάγκου- ο μισός πληθυσμός θ’ αυτοκτονούσε κι οι άλλοι μισοί θα ανέτρεπαν κάθε δεδομένο.

Δυστυχώς -κι ευτυχώς- ο Πορτογάλος συγγραφέας δεν μπορεί να γράφει πια, οπότε μένει σ’ εμάς να φανταστούμε έναν κόσμο χωρίς αυταπάτες, έναν κόσμο μη-τυφλότητας.