Οι πολιτισμοί, οι κοινωνίες, είναι συγκοινωνούντα δοχεία.
Όπως δεν υπάρχουν “καθαρές” φυλές, έτσι δεν υπάρχουν και “καθαροί” πολιτισμοί.
Ένα από τα καλύτερα παραδείγματα αυτής της διαρκούς αλληλεπίδρασης είναι το θέατρο σκιών και το ταξίδι του απ’ την Άπω Ανατολή μέχρι τους μπερντέδες του Πειραιά.
Απ’ την Ιάβα και την Ινδία στην Κίνα, από την Καμπότζη και την Ταϊλάνδη στην Περσία, την Αλγερία, την Αίγυπτο, την Τουρκία, και τέλος στην Ελλάδα.
Οι ινδουιστικές φιγούρες της Μαχαμχαράτα και οι Πανακαγουάν, οι συνοδοί-γελωτοποιοί, η αρχετυπική μορφή του Καραγκιόζη. Οι “ombres chinoises”, οι κινέζικες σκιές και η αναφορά του Ομάρ Καγιούμ στο θέατρο σκιών.
Ο επαναστάτης Καραγκούς της Αλγερίας που απαγορεύτηκε απ’ τους Γάλλους, ο βυζαντινός Φτωχοπρόδρομος και το πλήρες όνομα του Καραγκιόζη, του ταχυδρόμου του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου: Σοφιοσλή Κάραγκιοζ Μπάλη Τσελεμπή.
Το κείμενο που ακολουθεί είναι μια μικρή “διατριβή”, που έγραψα όταν δημιουργήσαμε την ομάδα παραδοσιακού θεάτρου σκιών “Σκιάς Όναρ”.
~~{}~~
Πρωτοσυναντάμε το θέατρο σκιών στις χώρες της Άπω Ανατολής. Η Ινδία συχνά θεωρείται η γενέτειρα του, αλλά οι αναφορές που έχουμε είναι αόριστες και αμφίβολες.
Ίσως η πιο πειστική ένδειξη είναι ότι το θέατρο σκιών της Ιάβας έχει θέματα παρμένα από τη Μαχαμχαράτα και τη Ραμαγιάνα, τα ινδουιστικά μυθολογικά έπη. Οι μόνοι ήρωες με γαβανέζικα ονόματα, αντί για ινδικά, είναι οι Πανακαγουάν, οι συνοδοί-γελωτοποιοί, σύμβουλοι και φύλακες των επικών ηρώων.
Οι Πουνακαγουάν είναι οι μόνοι που κοροϊδεύουν τις καταστάσεις, απομυθοποιούν τα ιερά σύμβολα και γίνονται το φερέφωνο κριτικής του συστήματος αξιών. Από κάποιους θεωρούνται η αρχετυπική μορφή του Καραγκιόζη.
Ντοκουμέντα τοποθετούν την αρχή του γαβανέζικου θεάτρου σκιών στον 12ο μ.Χ. αιώνα. Οι γαβανέζικες φιγούρες είναι καμωμένες από δέρμα, με παραμορφωμένα τα χαρακτηριστικά του προσώπου και τη μύτη σαν το πιο εντυπωσιακό τους στοιχείο.
Απ’ τα αριστερά εμφανίζονται οι καλοί ήρωες, απ’ τα δεξιά οι κακοί (στο ελληνικό θέατρο σκιών στα αριστερά βρίσκεται η παράγκα του Καραγκιόζη και στα δεξιά το σαράι.)
~~{}~~
Η επίδραση της Κίνας είναι πιο πλατιά, ίσως και πιο σημαντική, από το θέατρο της Ιάβας.
Το κινεζικό θέατρο σκιών βασίζεται κυρίως στο στυλ και στην τεχνική, παρά στο διάλογο. Φτάνει σε θαυμαστό βαθμό τελειότητας και σε απαράμιλλη αισθητική ποιότητα γιατί ενσωματώνει διάφορες τέχνες όπως η ζωγραφική, η χαρακτική, η μουσική, η μιμητική δένοντας ‘τες σε μια καινούρια έκφραση.
Καμιάς άλλης χώρας οι φιγούρες δε συγκρίνονται σε φινέτσα και λεπτοδουλειά με αυτές τις Κίνας. Έχουν ύψος μόλις 33 πόντους και αποτελούνται από 11 κομμάτια (οι αντίστοιχες ελληνικές έχουν μέσο όρο ύψος 60 εκατοστά και αποτελούνται από 2-4 κομμάτια.)
~~{}~~
Στην Κίνα δεν υπάρχουν δεδομένα στοιχεία των πρώτων εμφανίσεων του θεάτρου σκιών. Υπάρχει μόνο μια ιστορία για τον Αυτοκράτορα Βου-Τι της δυναστείας των Χαν, ο οποίος ήταν απαρηγόρητος για το χαμό της συζύγου του. Ένας μάγος, στην προσπάθεια του να βοηθήσει τον αυτοκράτορα να ξεπεράσει τη θλίψη, αναπαριστάνει τη σκιά της πίσω από ένα πανί. Το αποτέλεσμα ήταν τόσο πετυχημένο που ο αυτοκράτορας του έδωσε το τίτλο «δάσκαλος της τελειότητας.»
Σύμφωνα με την Ταν-Σου, την πελώρια κινεζική εγκυκλοπαίδεια των 5000 τόμων το θέατρο σκιών πρέπει να γεννήθηκε στη βασιλεία του Κογκ Τσου (1023-1065).
Στην Ευρώπη έγινε γνωστό με το όνομα “ombres chinoises”, κινέζικες σκιές.
~~{}~~
Ρομπάμ Νανγκ Σμπεκ Θαμ (ο χορός με τις μεγάλες δερμάτινες φιγούρες) είναι ολόκληρο το όνομα του θεάτρου σκιών της Καμπότζης. Αλλά όλοι το ξέρουν ως Νανγκ Σμπέκ.
Οι φιγούρες σε αυτό είναι τεράστιες σε μέγεθος και είναι φτιαγμένες από λεπτοχαραγμένο δέρμα βούβαλου.
Στο Νανγκ Σμπεκ δεν υπάρχει η γνώριμη παρουσίαση από ένα άτομο. Σε αυτή τη θεατρική έκφραση κάθε φιγούρα αντιστοιχεί σε έναν χορευτή. Οι χορευτές κρατούν τις φιγούρες πάνω στο πανί και συντονισμένοι μεταξύ τους ακολουθούν τη μουσική και τη δράση του έργου.
Κάθε έργο διαρκεί επτά συνεχείς νύχτες και έχει στη διάθεση της μέχρι και εκατόν πενήντα φιγούρες που παρουσιάζονται πάνω από μια φορά την ίδια νύχτα.
~~
Στην Ταϊλάνδη το θέατρο σκιών είναι ένα αγαπητό είδος ψυχαγωγίας. Οι φιγούρες είναι πάλι πολύ μεγάλες γι’ αυτό και χρειάζονται ένα τεράστιο πανί με μήκος είκοσι μέτρα.
~~{}~~
Όταν μεταπηδούμε από την Ασία στον καθαρά ισλαμικό κόσμο της Μέσης Ανατολής, ολόκληρη η εικόνα αλλάζει. Καλλιτεχνικές αναπαραστάσεις της ανθρώπινης μορφής απαγορεύονται από το Ισλάμ. Όχι, όμως οι σκιές τους.
Στο ταξίδι από την Άπω Ανατολή προς τα δυτικά η Περσία είναι ο πρώτος φυσικός σταθμός για το θέατρο σκιών.
Ο Πέρσης μαθηματικός και ποιητής, Ομάρ Καγιάμ, κάνει μια αναφορά στη ποιητική του συλλογή Ρουμπαγιάτ:
«Αυτός ο ουράνιος τροχός μας αφήνει έκπληκτους
τον κοιτάζουμε ίδια όπως μέσα σε μαγικό φανάρι.
Ο ήλιος είναι το φως, ο κόσμος η σκιά
και ‘μεις οι κινούμενες φιγούρες πάνω της.»
Κατά τα λεγόμενα τα έργα σκιών ήταν δημοφιλή στο Ιράν μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα. Υπάρχουν κάποιες φιγούρες ζωγραφισμένες σε κύπελλα και μικρούς δίσκους του 12ου αιώνα, αλλά δεν μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα πότε πρωτοπαίχτηκε θέατρο σκιών στην Περσία.
Ο όρος Χαγιάλ Αλ-Ζιλλ (κινέζικες σκιές) είναι γνωστός στον αραβικό κόσμο από πολύ παλιά. Σκόρπιες αναφορές αποδεικνύουν ότι το είδος αυτό είναι γνωστό στα μεγάλα αστικά κέντρα όπως η Βαγδάτη, η Δαμασκός, το Κάιρο, η Σίζρε, καθώς και στη μουσουλμανική Ισπανία. Ντοκουμέντα και κυρίως περιγραφές περιηγητών μας διαβεβαιώνουν ότι οι παράλιες πόλεις της Βορείου Αφρικής γνωρίζουν το θέατρο σκιών.
~~{}~~
Στην Αλγερία τα απομνημονεύματα των Γάλλων μας εξιστορούν ότι αυτή ήταν η αγαπημένη διασκέδαση των Αλγερινών.
Ήρωας αυτού του θεάτρου σκιών ήταν ο Καραγκούς (Karagousse), ένας φοβερός πατριώτης και εθνεγέρτης που χτυπούσε τους Γάλλους αποικιοκράτες με αστεία και σκληρή σάτιρα.
Οι Γάλλοι δυσανασχετούν και μ’ ένα διάταγμα απαγορεύουν τις παραστάσεις. Η πράξη θανάτου του Καραγκούς ορίζεται το 1841. Ακόμα όμως υπάρχει στην Αλγερία η έκφραση: «Κάνει τον Καραγκούς», αντίστοιχη της τόσο δημοφιλούς δικής μας.
Εκτός της Αλγερίας, η Τυνησία και το Μαρόκο έχουν να επιδείξουν ένα δικό τους θέατρο σκιών.
~~{}~~
Η Αίγυπτος έχει πολύ μεγάλη παράδοση και αφθονούν οι αναφορές σε αυτό το θεατρικό είδος. Μας παρέχει και τα πρώτα σωζόμενα έργα. Πρόκειται για τρία αυτοτελή έργα σκιών, τα οποία σώζονται σχεδόν ακέραια.
Είναι γραμμένα τον 13ο αιώνα από τον Ιμπν Ντανιγιάλ, ο οποίος ήταν γιατρός και μυστικιστής.
Τα έργα είναι γραμμένα στο μεγαλύτερο μέρος τους σε τεχνητή ομοιοκατάληκτη πρόζα, ενώ το υπόλοιπο είναι στίχοι, παιδικά ποιήματα και λυρικά μέρη για τραγούδι. Ενώ το κείμενο του διακρίνεται για την ποιητικότητα του που σε όλο το αραβικό κόσμο είχαν αναπτύξει με εξαιρετικά αποτελέσματα, διαφοροποιείται από την ποίηση, γιατί περιέχει σκηνικές οδηγίες για τις κινήσεις του κάθε χαρακτήρα μέσα στο έργο.
Πρέπει να σημειώσουμε ότι ένας από τους βασικούς ήρωες είναι ένας καμπούρης κωμικός χαρακτήρας.
~~{}~~
Παρατηρώντας προσεκτικά αυτά τα μεσαιωνικά αραβικά κείμενα μπορούμε να βρούμε στοιχεία όλων των υπόλοιπων θεάτρων σκιών της Μεσογείου.
Το θέμα πολλών συζητήσεων και διαφωνιών ανάμεσα στους ερευνητές είναι ο τρόπος με τον οποίο το θέατρο σκιών ταξιδεύει δυτικά, φτάνει στη Μεσόγειο και καταλήγει στην Τουρκία και στην Ελλάδα.
Πολλοί πιστεύουν ότι το μετέφεραν τσιγγάνοι, που ζούσαν στο βορειοδυτικό μέρος της Ινδίας. Άλλοι υποστηρίζουν ότι το μετέφεραν από την Κίνα οι Μογγόλοι και οι Τούρκοι της Κεντρικής Ασίας.
Μια άλλη βασική θεωρία τονίζει την ελληνική καταγωγή αυτής της λαϊκής έκφρασης σημειώνοντας τις ομοιότητες της με το μιμικό δράμα.
~~{}~~
Το μιμικό δράμα αρχίζει από τους Δωριείς μίμους στα Μέγαρα τον 6ο αιώνα π.Χ.
Στη συνέχεια το υιοθετούν οι Ρωμαίοι κατακτητές και το εξελίσσουν στη ρωμαϊκή κωμωδία, η οποία με τη σειρά της θα γίνει η commedia dell’ arte, η οποία διατηρεί αναλλοίωτα όλα τα στοιχεία του θεάτρου των μίμων.
Κατά τη βυζαντινή εποχή ο μίμος είναι δημοφιλής σαν θέαμα. Στην Κωνσταντινούπολη ενσωμάτωσε και τη φιγούρα του Φτωχοπρόδρομου.
~~{}~~
Ο Φτωχοπρόδρομος είναι ο βασικός χαρακτήρας ενός κύκλου ποιημάτων, γνωστών με την ονομασία: Προδρομικά ή Πτωχοπροδρομικά.
Τα ποιήματα αυτά αποδίδονται συνήθως στο βυζαντινό λόγιο του 12ου αιώνα Θεόδωρο Πρόδρομο. Ο Φτωχοπρόδρομος διαρκώς πεινάει, ονειρεύεται καρβέλια και αναλώνεται σε αμπελοφιλοσοφίες. Διαμαρτύρεται για την κοινωνική αδικία που τον κρατάει φτωχό και πεινασμένο. Έχει γυναίκα και παιδιά, τα οποία του επιτίθενται όταν δε βρίσκουν φαί στο τραπέζι.
~~{}~~
Όταν οι Οθωμανοί καταλαμβάνουν το Βυζάντιο έρχονται σε επαφή με τον νεότερο βυζαντινό μίμο και τον «παντρεύουν» με τον Karagöz και το θέατρο σκιών που κουβαλούν από την Ασία. Αυτή η νέα έκφραση, αν και διαφορετική από το μίμο, πηγάζει από αυτόν. (Αυτή η πληροφορία προέρχεται από τον Herman Reich, Der Mimus)
~~
Είναι γενικά παραδεκτό ότι η Τουρκία πήρε τον Karagöz από την Αίγυπτο. Η παλαιότερη μνεία του στην Οθωμανική Αυτοκρατορία χρονολογείται από το 1490 μ.Χ. Τον 17ο αιώνα το θέατρο σκιών στην Τουρκία είναι ένα καθιερωμένο είδος διασκέδασης και είναι ήδη συνώνυμο με το όνομα του πρωταγωνιστή Karagöz (που σημαίνει Μαυρομάτης.)
Για την καταγωγή του Καραγκιόζ υπάρχουν πολλοί μύθοι, όμως ο πιο γνωστός είναι αυτός που διατυπώνει ο Elviya Chlebi:
«Ο Κάραγκιοζ ήταν Κόπτης (χριστιανός Άραβας) και ταχυδρόμος του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου. Ζούσε στην Ανδριανούπολη και ολόκληρο το όνομα του ήταν Σοφιοσλή Κάραγκιοζ Μπάλη Τσελεμπή. Μια φορά το χρόνο τον έστελναν στο Ικόνιο. Εκεί άρχισε έναν καβγά και έναν αστείο ανταγωνισμό με τον Χατζή Αϊβάντ, τον ταχυδρόμο της αυλής του Ικονίου. Αυτούς τους καβγάδες μιμήθηκαν και αναπαράστησαν οι μίμοι.»
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
Συνεχίζεται με την ιστορία του Έλληνα Καραγκιόζη
“Κείνο που με σώζει – Η βιογραφία του Καραγκιόζη” http://sanejoker.info/2015/09/karagiozis.html
