«Τhey sentence me to 30 years of boredom, for trying to change the system from within”
Leonard Cohen
“Gentlemen, you can’t fight in here! This is the War Room.”
President Merkin Muffley in “Dr. Strangelove or: How I Learned to Stop Worrying and Love the Bomb”
“Together we stand, divided we fall.”
Pink Floyd
~~~~~~~~~~~~~~~~~
σύστημα: (το) ουσ. [<αρχ. σύστημα<συνίστημι] : σύνολο πραγμάτων του οποίου τα μέρη βρίσκονται μεταξύ τους σε στενή σχέση ενότητας, αλληλεπίδρασης
σύστημα ΙΙ: σύνολο ιδεών, θεωριών, αρχών, πρακτικών κτλ που αναφέρονται σε μια ειδική ή ιδιαίτερη μορφή διακυβέρνησης, θρησκείας, φιλοσοφίας κτλ, πχ δημοκρατικό σύστημα διακυβέρνησης, φιλοσοφικό σύστημα του Καντ
σύστημα ΙΙΙ: σύνολο μεθόδων, πρακτικών, κανόνων που έχουν καθιερωθεί και επικρατήσει στην πολιτική, οικονομική ή κοινωνική ζωής, ιδίως όταν θεωρούναι ότι ασκούν καταπίεση: εχθρός του συστήματος, οφείλεις να συμμορφωθείς με το σύστημα.
σύστημα ΙV: (βιολογία) σύνολο ιστών ή οργάνων που έχουν την ίδια δομή ή εκτελούν την ίδια φυσιολογική λειτουργία: νευρικό-αναπνευστικό σύστημα
σύστημα V: (αστρονομία) σύνολο δύο ή περισσότερων ουράνιων σωμάτων που συνδέονται μέσω των αμοιβαίων ελκτικών τους δυνάμεων και περιφέρονται γύρω από ένα κέντρο
σύστημα VI: (τεχνολογία) σύνολο πραγμάτων, συσκευών, μηχανημάτων κτλ, που συνδέονται μεταξύ τους για έναν ειδικό σκοπό, όπως τα μέρη ενός μηχανισμού, δικτύου κα
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
Το “σύστημα” (system, système, sistema, system, systeem, система, sistem, systém) είναι μια λέξη. Αρχαιοελληνική, που παράγεται απ’ το συνίστημι (=συνδυάζω, συνενώνω, συγκροτώ, συνασπίζω).
Οι λέξεις έχουν αυτή την απεχθή κι αγαπητή ιδιότητα να μην είναι ποτέ ακριβείς κι απόλυτες -σε αντίθεση με τους αριθμούς.
Κάθε λέξη την ερμηνεύει ο καθένας σύμφωνα με τις προσωπικές του εμπειρίες, αναμνήσεις, συναισθήματα, πεποιθήσεις κλπ. Ακόμα και οι πιο κοινότοπες και σαφείς, όπως το “ποδήλατο”, για κάθε άνθρωπο σημαίνουν κάτι άλλο.
Όμως υπάρχουν κάποιες λέξεις-έννοιες, που είναι πολύ πιο απροσδιόριστες, πολύ πιο αόριστες, όπως η ελευθερία, η δικαιοσύνη, η εξουσία, ο έρωτας. Το “σύστημα” είναι σίγουρα μία απ’ αυτές.
Ψάχνοντας, λοιπόν, το λεξικό βρισκόμαστε μπρος σε 6 διαφορετικές έννοιες (υποκατηγορίες) της λέξης “σύστημα”. Το κοινό χαρακτηριστικό είναι ο προσδιορισμός “σύνολο” (πραγμάτων, ιδεών, θεωριών, μεθόδων, πρακτικών, κανόνων, ουράνιων σωμάτων, συσκευών, οργάνων, ιστών κα).
Καθώς και κάτι άλλο κοινό, αυτό που κάνει ένα σύστημα λειτουργικό: Η ενότητα, η σύνδεση, η αλληλεπίδραση.
~~
Αλληλεπίδραση λοιπόν.
Αν θυμηθούμε τη νευτώνεια μηχανική κι αν απομακρυνθούμε απ’ την κραυγαλέα θνητότητά μας, θα καταλάβουμε ότι το Σύμπαν, ο Cosmos, όπως έλεγε κι ο Carl Sagan, είναι ένα σύστημα (ενότητα- σύνδεση-αλληλεπίδραση). Κάθε κομμάτι μάζας αλληλεπιδρά με κάθε άλλο, αντιστρόφως ανάλογα με το τετράγωνο της απόστασης.
Αν έρθουμε πιο κοντά στην εγωκεντρικότητα μας θα φτάσουμε στο ηλιακό μας σύστημα, ένα σύνολο πραγμάτων και ενεργειών ξανά.
Και κάπου εκεί, αν παρατηρήσουμε προσεχτικά, ο τρίτος πλανήτης απ’ τον Ήλιο, είναι η Γη.
Αυτή, αν τη θεωρήσουμε ως Γαία, είναι ένα σύστημα, όπου αλληλεπιδρούν δεκάκις εκατομμύρια έμβια όντα, από τα βακτήρια και τις μέδουσες ως τις πασχαλίτσες και τις γάτες.
Η Γαία είναι ένα οικοσύστημα, ένα βιοσύστημα, ένα υπερσύστημα.
Σ’ αυτή ενδημούν, τα τελευταία 200.000 (+-) χρόνια, κάποιοι νεοτενικοί πίθηκοι με υπερτροφικό εγκέφαλο, οι Homo Sapiens.
Αυτοί συνιστᾶσι ένα άλλο σύνολο-σύστημα, την Ανθρωπότητα.
Δεν τη λέω “κοινωνία”, γιατί κι αυτή είναι μια λέξη συναισθηματικά βαριά κι εξίσου ασαφής με το “σύστημα”. Η Ανθρωπότητα, παρότι πιο ποιητική και πιο αφηρημένη, είναι πιο εύστοχη λέξη: Το σύνολο των ανθρώπων και των πράξεων-ιδεών-βουλήσεων (κλπ) τους.
Η Ανθρωπότητα είναι ένα σύστημα, ένα ανοιχτό σύστημα, αφού δεν υπάρχουν κλειστά συστήματα.
Κάθετι που κάνει κάθε άνθρωπος αντηχεί στην αιωνιότητα, επιδρά σε όλους τους άλλους, επηρεάζει τους πάντες και τα πάντα (αντιστρόφως ανάλογα με το τετράγωνο της απόστασης), για όσο καιρό θα υπάρχουν άνθρωποι.
Παραδόξως, σ’ αυτό το σύστημα που αποκαλούμε Ανθρωπότητα, κυριαρχεί ο πόλεμος -και οι ανισότητες, η εκμετάλλευση, ο πόνος, οι διαχωρισμοί και άλλα δεινά- με κάποιες σύντομες αναλαμπές ειρήνης, ομόνοιας, διαφωτισμού, αγάπης και όμορφων καλλιτεχνικών συνθέσεων, όπως το Claire de lune.
Μοιάζει λες και είναι ένα σύστημα που αυξάνει την εντροπία, αντί για την τάξη, και οδηγείται στον αφανισμό.
Ποιος είναι υπεύθυνος γι’ αυτό. Φταίει το σύστημα; Και τι είναι αυτό το τόσο απεχθές σύστημα;
~~
Όταν ήμουν είκοσι χρονών είχα έναν καθηγητή που δίδασκε Διαχείριση Ανθρώπινου Δυναμικού. Κάναμε πολύ ενδιαφέρουσες συζητήσεις.
Κάποια στιγμή «μαλώναμε» για το πώς μπορούν οι νέοι να ανατρέψουν το σύστημα. Ο καθηγητής έλεγε ότι αυτό δεν γίνεται, γιατί το σύστημα είναι ένας τοίχος φτιαγμένος από τους ανθρώπους, φτιαγμένος από εμάς τους ίδιους.
«Θα τον γκρεμίσουμε», του είχα πει.
«Δεν πέφτει», είχε απαντήσει με σιγουριά.
«Θα του βάλουμε εκρηκτικά».
«Δεν καταστρέφεται».
«Θα πηδήξουμε από πάνω του».
«Είναι πανύψηλος, δε γίνεται».
«Θα βγάλουμε φτερά και θα πετάξουμε».
Ο καθηγητής γέλασε και δεν απάντησε. Ο μόνος τρόπος ν’ αντιμετωπίσεις τον ρεαλισμό είναι η φαντασία.
~~
Εκείνη τη μέρα ξεκίνησα να γράφω το πρώτο μου μυθιστόρημα (το δεύτερο, αν υπολογίσουμε κι εκείνο που έγραφα στην έκτη δημοτικού, αλλά ποτέ δεν τελείωσα γιατί μετακομίσαμε και το τετράδιο μου χάθηκε).
Αυτό διαδραματίζεται σ’ ένα φανταστικό-πρωτόγονο χωριό, το Πρίβτι (όπου Πρίβτι, στα σανσκριτικά σημαίνει: Η Γη, ο Κόσμος). Σ’ αυτό το χωριό κατοικεί η φυλή των Νάρας (Νάρας = Άνθρωποι), οι οποίοι πιστεύουν ότι είναι οι μοναδικοί άνθρωποι στον Κόσμο.
Μέρος της μυθολογίας των Νάρας είναι η Απαγόρευση. Αν κάποιος από αυτούς λείψει από το χωριό πάνω από 29 μέρες και νύχτες (ένα φεγγάρι), τότε το Πρίβτι και όλος ο κόσμος θα καταστραφεί.
Ένας νέος, ο Λίμπερ (και αν θυμάμαι καλά αυτό σημαίνει ελεύθερος στα γερμανικά) σπάει την Απαγόρευση και ταξιδεύει για 29 μέρες και νύχτες μέσα στο δάσος. Την εικοστή ένατη φτάνει μπροστά στο απόλυτο εμπόδιο: Έναν τοίχο-καθρέφτη, φτιαγμένο από άθραυστο υλικό.
Αυτός ο τοίχος μοιάζει να μην έχει αρχή και τέλος, ούτε δεξιά και αριστερά ούτε προς τα πάνω, αλλά έχει μια ελάχιστη καμπυλότητα. Έτσι ο Λίμπερ αντιλαμβάνεται ότι οι Νάρας είναι παγιδευμένοι μέσα σε αυτή τη γιγάντια φυλακή.
Γυρνάει πίσω για να ανακοινώσει το νέο στους Νάρας, αλλά εκείνοι δεν ενδιαφέρονται αν ζουν σε μια φυλακή, αφού εκεί μέσα έχουν όσα χρειάζονται.
Τελικά το Πρίβτι καταστρέφεται, όπως έλεγε και η Προφητεία της Απαγόρευσης, αλλά πώς συμβαίνει αυτό ίσως να το διαβάσετε κάποτε, αν βρω το χρόνο να δακτυλογραφήσω το μυθιστόρημα, που είναι γραμμένο με τον παραδοσιακό στιλό –πολύ πριν αποκτήσω γραφομηχανή και δις πολύ πριν αποκτήσω υπολογιστή.
Η σημειολογία του έργου είναι αυτή: Όταν ο νέος προσπαθεί να περάσει μέσα από τον καθρέφτη-τοίχο, αυτό που τον εμποδίζει να βγει είναι το είδωλο του, είναι ο εαυτός του.
Γιατί, όπως πολύ σωστά είπε ο καθηγητής: Το σύστημα είναι φτιαγμένο από εμάς.
Δεν είναι κάποια μεταφυσική κατασκευή ή κάποια εξωγήινη κατασκευή.
~~
Ο τοίχος είναι φτιαγμένος από εμάς τους ίδιους.
Εμείς είμαστε το σύστημα.
Η ανθρωπότητα είναι παγιδευμένη σε μια γιγάντια φυλακή που ονομάζεται… Ανθρωπότητα.
«Πάντα ο άνθρωπος εκμεταλλεύεται τον άνθρωπο. Κάποιες φορές συμβαίνει και το αντίστροφο», είχε πει ο Γούντι Άλεν, αλλά μέσα από τον αστεϊσμό φανερώνεται μια αλήθεια: Οι εκμεταλλευτές των ανθρώπων είναι άνθρωποι. Κι όταν ανατραπούν τα πάντα πάλι κάποιοι άλλοι άνθρωποι θα βρεθούν να έχουν την εξουσία και εκείνοι θα εκμεταλλευτούν τους αδύναμους με τη σειρά τους.
Αν θες να δοκιμάσεις έναν άνθρωπο δως του εξουσία. Τότε μόνο θα δείξει ποιος πραγματικά είναι.
~~{}~~
Τι είναι το σύστημα; Είναι η κοινωνία μέσα στην οποία ζούμε. Κι αυτή η κοινωνία είναι άδικη, όχι γιατί εσύ δε θα πας διακοπές το καλοκαίρι, αλλά γιατί οι μισοί κάτοικοι του πλανήτη κάνουν δίαιτα κι οι άλλοι μισοί πεθαίνουν από ασιτία.
Και γιατί ο κόσμος είναι άδικος και ποτέ δεν αλλάζει, Κεμάλ; Φταίει ο Θεός; Φταίει η Γη, ο πλανήτης μας; Ή μήπως φταίνε οι άνθρωποι;
«Οι πλούσιοι άνθρωποι», θα πεις και δε θα διαφωνήσω μαζί σου, αλλά θέλω να το σκεφτώ λίγο παραπάνω.
Οι κατέχοντες αντιπροσωπεύουν το 1% του ανθρώπινου πληθυσμού. Αυτοί είναι το σύστημα; Αυτοί είναι το άδικο; Και γιατί το 99% υποκύπτει στην αδικία; Δεν είναι θέμα δύναμης.
Πώς το 1% ελέγχει τους υπόλοιπους; Ίσως (κάνω σκέψεις, εικοτολογώ πάντα) δίνοντας τους ένα μέρος (ρανίδες) από την εξουσία που κατέχουν, ένα μέρος (ψίχουλα) του πλούτου που κατέχουν και κυρίως, ναι, αυτό κυρίως, το όνειρο ότι κάποια μέρα αυτοί ή τα παιδιά τους θα καταφέρουν να γίνουν βεζύρηδες στη θέση του βεζύρη. Ο κόσμος θα συνεχίσει να είναι άδικος, αλλά εκείνοι θα πάρουν προαγωγή και θα βρεθούν ένα επίπεδο πιο ψηλά.
Το σύστημα δεν είναι καθόλου άσχημο αν δουλεύει για σένα.
~~
Πέρα από την ελπίδα της προαγωγής υπάρχει και άλλος ένας μοχλός πίεσης: Ο φόβος της πείνας. Αλλά ούτε κι αυτό δικαιολογεί τα αδικαιολόγητα, γιατί υπάρχουν πολλοί άνθρωποι που ούτως ή άλλως πεινάνε, αλλά δεν εξεγείρονται. Γιατί;
Ίσως ο νόμος της αδράνειας θα μπορούσε να εφαρμοστεί και στην ψυχολογία: Όπως είναι δύσκολο να αλλάξεις την ταχύτητα και την τροχιά ενός σώματος, έτσι είναι δύσκολο να αλλάξεις και τις πεποιθήσεις ή τη συμπεριφορά ενός ανθρώπου.
Πώς, όμως, γίνονται οι επαναστάσεις; Γιατί επαναστάσεις έχουν γίνει -κι αν αμφιβάλλετε ρωτήστε την Μαρία Αντουανέτα, τον Τσάρο Νικόλαο Β΄, τον Τζιάνγκ Κάισεκ.
Υπάρχει κάποιο κρίσιμο σημείο φτώχειας και αδικίας που αν ξεπεραστεί οι μάζες εξεγείρονται; Ή μήπως είναι κάποιοι ηγέτες που δημιουργούν τις κατάλληλες συνθήκες;
Και όταν η επανάσταση συμβαίνει και πετυχαίνει που οδηγεί; Στη Γαλλία οδήγησε στον Ναπολέοντα. Στη Ρωσία οδήγησε στον Στάλιν. Στην Κίνα είχαν τον Μάο και τελικά οδήγησε στο πιο ολοκληρωτικό καπιταλιστικό κράτος που έχει υπάρξει.
~~
Υπήρχε, άραγε, στην ανθρώπινη ιστορία κάποια εποχή όπου ο άνθρωπος δεν εκμεταλλευόταν τον άνθρωπο; (και το αντίστροφο)
Το μόνο που μπορώ να σκεφτώ είναι οι πρωτόγονες κοινωνίες, όπου βεβαίως υπήρχε ιεραρχία (ακόμα και στα κοτέτσια υπάρχει ιεραρχία), αλλά η κοινοκτημοσύνη επιβαλλόταν ως ανάγκη: Αν δεν μοιραζόσουν και δεν συνεργαζόσουν, πολύ απλά… Θα πέθαινες.
Ο Λεβιστρός, ο οποίος είχε μελετήσει εμβριθώς τις «χαμένες» φυλές του Αμαζονίου, έκανε τη διάκριση ανάμεσα στις ψυχρές και τις θερμές κοινωνίες, παρομοιάζοντας ‘τες με ατμομηχανή. Στις ψυχρές κοινωνίες, τις πρωτόγονες, δεν παράγεται έργο, πολιτισμός. Στις θερμές, όπως η δική μας, η ατμομηχανή προχωράει –με μεγάλη ή μικρή ταχύτητα.
Αλλά μαντέψτε ποιο είναι το καύσιμο. Πολύ σωστά: Ο άνθρωπος!
Οι κοινωνικές ανισότητες, υποστηρίζει ο Λεβιστρός, θρέφουν τον πολιτισμό.
Και ποιος θα τολμήσει να πει ότι δεν χρειαζόμαστε τον πολιτισμό; Τι είναι ο άνθρωπος χωρίς τέχνη, θρησκεία, τεχνολογία και επιστήμη;
Άλλωστε στο οριακό σημείο που έχει φτάσει ο άνθρωπος μια σπασμωδική «επιστροφή στη φύση» και η απάρνηση των επιτευγμάτων του πολιτισμού θα οδηγήσει με βεβαιότητα στο μαρασμό –αν όχι στο ολοσχερή αφανισμό. Είμαστε πάρα πολλοί για να ζήσουμε πρωτογονικά.
Αλλά κι αν συνεχίσουμε με τον ίδιο τρόπο, ρίχνοντας στην ατμομηχανή όλο και περισσότερο καύσιμο, πάλι θα οδηγηθούμε στον αφανισμό μας. Μέχρι το 2050 ο ανθρώπινος πληθυσμός θα έχει υπερδιπλασιαστεί και το μεγαλύτερο μέρος αυτού θα ζει σε αστικά κέντρα.
Η θερμή κοινωνία υπερθερμαίνεται και το βασικό στοίχημα είναι αν ο πολιτισμός θα προλάβει να παραγάγει έργο που θα αποσυμφορήσει την κατάσταση –πριν αυτοκαταστραφεί.
~~
Ο Ισαάκ Ασίμοφ πίστευε ότι η μόνη σωτηρία για την ανθρωπότητα είναι η μετανάστευση σε άλλους πλανήτες, όπως αυτοί οι γεώμορφοι πλανήτες που ανακαλύπτονται καθημερινά να περιστρέφονται γύρω από μακρινά άστρα. Όμως με τα μέσα που διαθέτουμε ένα τέτοιο ταξίδι είναι ανέφικτο –και ίσως να παραμείνει τέτοιο.
Ονειροφαντασίες και ιστορίες για αγρίους. Όμως μόνο η φαντασία μπορεί να κατατροπώσει τον ρεαλισμό. Ο τοίχος που κτίσαμε, το σύστημα, είμαστε εμείς.
Να μεταλλαχτούμε δεν προλαβαίνουμε. Πιστεύετε ότι μπορεί να υπάρχει ανθρωπότητα το 20.013 μ.Χ. αν συνεχίσουμε στο ίδιο μονοπάτι;
Ίσως η λύση να έρθει –αν προλάβουμε- από την επιστήμη. Γιατί μόνο αυτή εξελίσσεται το ίδιο γρήγορα με την καταστροφή που προκαλεί.
Η ανθρώπινη ηθική εξελίσσεται υπερβολικά αργά –σχεδόν καθόλου, αφού είναι συνδεδεμένη με τα μέρη εκείνα του εγκεφάλου που ευθύνονται για τα «κατώτερα» ένστικτά μας. Υπήρξαμε για πολύ περισσότερο καιρό ερπετά και τρωκτικά, πριν γίνουμε Homo κάτι, πόσο μάλλον πριν γίνουμε H. sapiens.
~~
Ας τελειώσω αυτό το παραληρηματικό κείμενο με μια συναισθηματική αποτίμηση της κατάστασης.
Είμαι –κατά βάση- απαισιόδοξος άνθρωπος, με αναλαμπές μανιώδους αισιοδοξίας. Ως εκ τούτου νιώθω ότι οδηγούμαστε στον αφανισμό, ως ανθρωπότητα, αλλά ελπίζω ότι η λύση –η σωτηρία- θα είναι απρόοπτη και καταιγιστική. Θα είναι ένα «θαύμα», μάλλον επιστημονικό, που θα αλλάξει τη θεώρηση μας για τον εαυτό μας και για το σύμπαν που μας περιβάλλει.
Κάτι που θα κάνει τον άνθρωπο να πετάξει πάνω από τον τοίχο που μόνος του –εκών άκων- κατασκεύασε.
Κάτι που θα τον κάνει να καταλάβει ότι όλοι είμαστε μέρος του συστήματος, ότι κάθε σύστημα είναι ανοιχτό κι ότι ο ορισμός του συστήματος είναι: Ένα σύνολο που αλληλεπιδρά, συνενώνεται, συνασπίζεται κλπ κλπ
