Γεωγραφία της φτώχειας και του πλούτου

“Θυμήσου να βάλεις τον καιρό στα αναθεματισμένο το βιβλίο σου -ο καιρός είναι πολύ σημαντικός.”
Ernest Hemingway

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

Ο κόσμος μας είναι χωρισμένος σε τρεις κατηγορίες εθνών: Σ’ εκείνα που ο πληθυσμός ξοδεύει χρήματα για να αδυνατίσει, σ’ εκείνα που τρώει ίσα για να επιβιώσει και σ’ εκείνα όπου ο πληθυσμός λιμοκτονεί.

Η παλιά διαίρεση του κόσμου σε δυο μπλοκ ισχύος έχει πια καταργηθεί. Η νέα -γεωγραφική- διαίρεση είναι Βορράς και Νότος. Όμως πιο ακριβής σηματοδότηση είναι η “Δύση και οι Υπόλοιποι”, γιατί η διαίρεση είναι και ιστορική.

Το μεγαλύτερο πρόβλημα της τρίτης χιλιετίας είναι αυτή ακριβώς η διαίρεση, ανάμεσα σε πλούσια και φτωχά έθνη. Το μόνο πρόβλημα που μπορεί να συγκριθεί μ’ αυτό (και ίσως σημαντικότερο, πιο επιτακτικό) είναι η υπερθέρμανση του πλανήτη.

Το χάσμα ανάμεσα στους πλούσιους και στους φτωχούς είναι μεγαλύτερο από ποτέ στην ανθρώπινη ιστορία. Πριν από 250 χρόνια η διαφορά ανάμεσα στην πλουσιότερη και στη φτωχότερη χώρα ήταν περίπου 5 προς 1. Σήμερα, η διαφορά στο κατά κεφαλήν εισόδημα ανάμεσα στην Ελβετία και στη Μοζαμβίκη είναι περίπου 400 προς 1.
Και το χάσμα διαρκώς διευρύνεται.

Όμως ο πλούτος είναι ακατανίκητος μαγνήτης -κι η ζωή, η επιβίωση ορμέμφυτο. Ενώ η φτώχεια ένας καταιγιστικός μολυσματικός παράγοντας. Οι φτωχές χώρες θα διεκδικούν αυτό που δεν μπορούν να έχουν. Αν δεν έχουν τροφή, αν δεν έχουν χρήμα, αν δεν έχουν προϊόντα να εξάγουν, θα εξάγουν ανθρώπους.

Η ειρήνη και η ευημερία των Δυτικών εξαρτάται απ’ την ευημερία των Υπόλοιπων.

~~

Το ερώτημα είναι γιατί οι φτωχές χώρες είναι φτωχές; Και γιατί η Δύση, με πρώτη την Ευρώπη, είναι επικεφαλής των αλλαγών που συνέβησαν στον κόσμο τα τελευταία 500 χρόνια; Γιατί η Δύση είναι πλούσια;

Αν δούμε το θέμα απλοϊκά, μανιχαϊστικά, υπάρχουν δύο απαντήσεις.

1. Το Καλό θριάμβευσε επί του Κακού

Οι Ευρωπαίοι (Δυτικοί-Βόρειοι) ήταν εξυπνότεροι, διέθεταν καλύτερη οργάνωση και εργάζονταν πιο σκληρά. Οι Υπόλοιποι ήταν αδαείς, τεμπέληδες, οπισθοδρομικοί, δεισιδαίμονες.

2. Το Κακό θριάμβευσε επί του Καλού

Οι Ευρωπαίοι ήταν άσπλαχνοι, επιθετικοί, αδίστακτοι, άπληστοι. Ενώ οι Υπόλοιποι ήταν αθώοι, ευτυχείς, ειρηνικοί, αδύναμοι.

~~

Και οι δύο αυτές αποχρώσεις του μαύρου περιέχουν στοιχεία αλήθειας, όπως και στοιχεία ιδεολογικής φαντασιώσης (οι Άριοι κι οι Άγριοι, οι Ευτυχείς Πρωτόγονοι κι οι Δυστυχείς Πολιτισμένοι).

Όμως τα πράγματα στο χαοτικό υπερσύστημα που λέγεται ανθρώπινος πολιτισμός είναι πάντα πιο περίπλοκα απ’ όσο εμείς τα θεωρούμε, ειδικά αν βλέπουμε τον κόσμο ασπρόμαυρο.

Οι παράγοντες που οδήγησαν στη φτωχοποίηση κάποιων περιοχών, εθνών, ηπείρων, είναι περισσότεροι από αυτούς που μπορούμε να γνωρίζουμε.

Κι όσο παράξενο κι αν φαίνεται ο πρωταρχικός λόγος είναι η γεωγραφία.

Πολύ πριν δημιουργηθούν πολυεθνικές εταιρείες, πολύ πριν τον παγκοσμιοποιημένο νεοφιλελευθερισμό, πριν ακόμα εξαπλωθούν οι Άριοι Ευρωπαίοι και κατακτήσουν τους Άγριους Υπόλοιπους, η φύση είχε κάνει τον πρώτο καταμερισμό πλούτου.

Κι η φύση είναι άδικη, άνιση -αδιάφορη μάλλον.

~~

Αν ελέγξουμε έναν “οικονομικό παγκόσμιο χάρτη” που δείχνει το κατά κεφαλήν εισόδημα ή προϊόν θα δούμε ότι οι πλούσιες χώρες κείτονται στις εύκρατες ζώνες, ιδιαίτερα στο βόρειο ημισφαίριο, ενώ οι πιο φτωχές στις τροπικές και στις ημιτροπικές χώρες, ανάμεσα στον τροπικό του Καρκίνου και στον τροπικό του Αιγόκερω.

Πολλοί συγγραφείς μειώνουν αυτό το γεγονός, θεωρώντας ‘το συμπτωματικό, αρνούμενοι έτσι τις τεράστιες διαφορές στις αρχικές συνθήκες, που έχουν σχέση με τη γεωγραφία.

Πόσο όμως συμπτωματικό και τυχαίο είναι ότι οι πρώτοι υπερπολιτισμοί αναπτύχθηκαν γύρω από μεγάλους ποταμούς (Νείλος – Ινδός – Τίγρης και Ευφράτης) ή στην Κίνα και στη Μεσόγειο, παρά στην υποσαχάρια Αφρική που είναι η κοιτίδα του ανθρώπινου είδους;

Κατά πόσο η επίδραση του περιβάλλοντος ευθύνεται για τη δημιουργία ισχυρών πόλεων-ομοσπονδιών-αυτοκρατοριών-κρατών;

~~

Ας ξεκινήσουμε με το κλίμα. Οι άνθρωποι, όπως και τα υπόλοιπα ζώα, αποφεύγουν τις ακραίες θερμοκρασίες (εκτός κι αν αναζητούν χρυσό ή πετρέλαιο).

Στα ακραία περιβάλλοντα (Αρκτικός κύκλος-Εσκιμώοι, έρημος-Βεδουίνοι) δεν μπορούν να τραφούν μεγάλες ομάδες ανθρώπων, δεν υπάρχει αρκετή ενέργεια (η τροφή είναι ενέργεια).

Οι χαμηλές θερμοκρασίες αντιμετωπίζονται πιο εύκολα απ’ τις υψηλές. Για το κρύο υπάρχει η φωτιά και τα ρούχα -και το φαΐ. Η ζέστη μπορεί να αντιμετωπιστεί μόνο με τον κλιματισμό (που λειτούργησε στον 20ο αιώνα).

Η ζέστη κάνει τους ανθρώπους πιο νωθρούς -όταν δεν είναι επικίνδυνη. Όπως λεγόταν στη Βρετανική Ινδία: “Μόνο τρελοί σκύλοι κι Εγγλέζοι περπατούν στον ήλιο του καταμεσήμερου”.

Στα εύκρατα κλίματα τα καλοκαίρια είναι πιο ήπια, όπως και ο χειμώνας. Κι αυτός, όταν διαρκεί λίγο, είναι ίσως ο “καλύτερος φίλος του ανθρώπου”, του ανθρώπινου πολιτισμού.

~~

Στα μέρη όπου δεν υπάρχουν χειμώνες και η θερμοκρασία είναι όλο το χρόνο ανάμεσα στους +18 και στους +40 βαθμούς δημιουργείται μια πιο ανθυγιεινή κατάσταση: Πολλαπλασιάζονται μορφές ζωής εχθρικές στον άνθρωπο.

Για παράδειγμα τα ασιατικά και αφρικανικά ύδατα φιλοξενούν το σκουλήκι βιλαρζία, που εισβάλλει στον οργανισμό από αμυχές και πληγές, εγκαθίστανται στις φλέβες και οι προνύμφες του φτάνουν ξεσχίζοντας μέχρι το συκώτι, το στομάχι, τα έντερα, προκαλώντας σχιστοστωμίαση (200.000.000 προσβεβλημένοι το 1990).

Πιο γνωστή τροπική ασθένεια είναι η τρυπανοσωμίαση (ασθένεια του ύπνου, ναγκάνα και νόσος του Σάγκας στην Νότιο Αμερική), από τα παρασιτικά τρυπανόσωμα, που μεταφέρονται απ’ τα πολυπληθή τροπικά έντομα (όπως η περιβόητη μύγα τσε-τσε).

Και φυσικά ο μεγαλύτερος φονιάς παγκοσμίως, πολύ περισσότερο απ’ τις πανδημίες, η ελονοσία (270.000.000 προσβεβλημένοι το 1990).

Σίγουρα τα τροπικά μέρη δεν είναι τόσο ειδυλλιακά όσο φαίνονται στις ταινίες.

~~

Ένα άλλο (μάλλον μεγαλύτερο) πρόβλημα είναι το νερό. Στις τροπικές περιοχές το μέσο επίπεδο είναι επαρκές, αλλά ο χρόνος ασυνήθιστος και ο ρυθμός καταρρακτώδης. Στη Βόρεια Νιγηρία το 90% όλων των βροχών έχει τη μορφή καταιγίδας. Σε μια μέρα βρέχει όσο έναν μήνα στο Λονδίνο.

Σε τέτοια κλίματα, η καλλιέργεια δεν μπορεί να ανταγωνιστεί τη ζούγκλα και τα τροπικά δάση. Μεγάλοι πληθυσμοί δεν μπορούν να συντηρηθούν σ’ αυτές τις περιοχές. Η σημερινή αστικοποίηση της Αφρικής βασίζεται στις εισαγωγές τροφίμων.

Στο άλλο άκρο, στις περιοχές όπου επικρατεί ξηρασία, η έρημος είναι ανίκητος εισβολέας. Η Σαχάρα εξαπλώνεται προς την περιοχή Σαχέλ με ρυθμό 6 μέτρων την ώρα -σε γεωλογικούς όρους ένας καλπασμός.

~~

Επιπλέον υπάρχουν οι καταστροφές. Τα ακραία καιρικά φαινόμενα στις τροπικές περιοχές είναι πολύ πιο ανθρωποκτόνα και “δαπανηρά”. Ο κυκλώνας του 1970 στο Μπανγκλαντές σκότωσε περίπου μισό εκατομμύριο ανθρώπους και ξεσπίτωσε τουλάχιστον διπλάσιους. Η ζημιά για την οικονομία ήταν δισεκατομμύρια δολάρια.

Κυκλώνες, τυφώνες, πλημμύρες, ξηρασίες, καταιγίδες, φαινόμενα τέτοιας έντασης που οι Ρωμαίοι και οι Έλληνες ποτέ δεν αντιμετώπισαν, όσο έχτιζαν τους “χιλιόχρονους” πολιτισμούς τους.

~~

Η γεωγραφία είναι η πιο αντι-ρατσιστική επιστήμη, γιατί αυτοπεριορίζεται στο θέμα της επιρροής που ασκεί το περιβάλλον, αντί να ασχολείται με ψευδοδαρβινικές θεωρίες (ανώτερες-κατώτερες φυλές). Επιπλέον προηγείται της κοινωνιολογίας, της οικονομίας, της ψυχολογίας, του διαλεκτικού υλισμού, κάθε ανθρωπιστικής επιστήμης και τομέα, γιατί η Φύση προηγείται του Πολιτισμού.

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

(Διαβάστε το βιβλίο του David S. Landes “Ο Πλούτος και η φτώχεια των εθνών”, εκδόσεις ΛΙΒΑΝΗ, μτφ Αριάδνη Αλαβάνου)

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

Η φωτογραφία είναι του βραζιλιάνου φωτογράφου Sebastião Salgado, του σημαντικότερου (ίσως) εν ζωή φωτογράφου.

Είναι τραβηγμένη στα χρυσωρυχεία της Σιέρα Πελάδα, όπου οι εργάτες αμείβονται 20 σεντς για κάθε σακί που ανεβάζουν.

Ο πλούτος των ορυχείων δεν ανήκει ποτέ στους αυτόχθονες, παρά στις εταιρείες που τα εκμεταλλεύονται.

Δείτε περισσότερες φωτογραφίες στο

The hell of Serra Pelada mines, 1980s http://rarehistoricalphotos.com/hell-serra-pelada-1980s/

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

Το κείμενο (σε συνέχειες) δημοσιεύθηκε στο ένθετο του Νόστιμον Ήμαρ στον Δρόμο της Αριστεράς, το Σάββατο 19.11.2016 και το Σάββατο 26.11.2016