«Όταν οι άνθρωποι είναι ελεύθεροι να κάνουν ό,τι θέλουν, συνήθως μιμούνται ο ένας τον άλλον» – Έρικ Χόφερ
Η άνωθεν ρήση του Χόφερ αποδίδει άψογα την ανθρώπινη συμπεριφορά, αν παραβλέψουμε ένα μικρό λάθος. Οι άνθρωποι, κύριε Χόφερ, δεν είναι ελεύθεροι να κάνουν ό,τι θέλουν, γιατί πρέπει να μιμούνται, γιατί θέλουν να ανήκουν.
~~
Όλα τα ζώα μαθαίνουν μέσω της μίμησης. Αν η μάνα-γάτα δεν φάει αυτό το κίτρινο έντομο, τότε δεν θα το φάνε (ποτέ) ούτε και τα μικρά της. Αν κάποιοι πίθηκοι αρχίσουν να πλένουν τις πατάτες στη θάλασσα, τότε θα το κάνουν κι οι πίθηκοι στο απέναντι νησί.
Έτσι μαθαίνει κι ο άνθρωπος, όμως η μίμηση γι’ αυτόν έχει πολύ πιο σημαντικό ρόλο (σε υπερθετικό βαθμό): Τον κάνει μέρος της ομάδας. Κι ο άνθρωπος είναι πρώτα απ’ όλα κοινωνικό ον.
Όπως έδειξε ο Ας με το περίφημο πείραμα συμμόρφωσης (δες παλιότερο κείμενο “Διαλέξτε τη λάθος γραμμή”), ο άνθρωπος θα επιλέξει τη λάθος γραμμή, ακόμα κι αν το ξέρει ότι είναι λάθος, προκειμένου να συμμορφωθεί με τις απαντήσεις των προηγούμενων.
Θέλουμε ν’ ανήκουμε στο σύνολο –ή σε κάποιο υποσύνολο. Για να το κάνουμε αυτό είμαστε πρόθυμοι να θυσιάσουμε όποια διαφορετική ιδέα και σκέψη έχουμε, προκειμένου να γίνουμε αρεστοί.
Κανείς -ή σχεδόν κανείς- δεν θέλει να είναι μόνος. Οπότε όλοι μαθαίνουμε να έχουμε παρόμοιες ιδέες-πεποιθήσεις με κάποιους, έστω λίγους, για ν’ ανήκουμε σε μια ομάδα, έστω μικρή.
Αν οι ιδέες-πεποιθήσεις δεν ταιριάζουν θα τις προσαρμόσουμε σ’ αυτό που περιμένουν από μας. Το καλύτερο παράδειγμα γι’ αυτή την προσαρμογή είναι τα παιδιά. Δεν υπάρχει τίποτα πιο τρομαχτικό για ένα παιδί απ’ το να μην ανήκει στην ομάδα:
ΓΟΝΙΟΣ: Γιατί το έκανες αυτό;
ΠΑΙΔΙ: Γιατί το κάνουν όλα τα παιδιά.
ΓΟΝΙΟΣ: Και λοιπόν; Αν όλα τα παιδιά πέσουν στο γκρεμό θα πέσεις κι εσύ;
ΠΑΙΔΙ (δεν το λέει, αλλά το σκέφτεται): Ναι!
~~
Υπάρχει ένας μύθος, σχετικά με την ανυπέρβλητη φαντασία των παιδιών, που φύεται εκ γενετής μέσα στον καθένα μας, αλλά με την εκπαίδευση ατροφεί και μαραζώνει.
Η φαντασία -όπως και η λογική- είναι ένας τρόπος λειτουργίας του νου.
Η Λογική λέει: Αν Α=Β και Β=Γ τότε Α=Γ.
Αν ήμασταν αρκετά λογικοί, ο κόσμος μας θα ήταν πολύ πιο ισορροπημένος, αν και κάποιες φορές βαρετός.
Η Φαντασία λέει: Αν Α+Β=Δ, κι αν το Α είναι άλογο, ενώ το Β είναι πουλί, τότε ίσως να υπάρχει ένα Δ, που να είναι αλογοπούλι. Μπορεί να το λένε Πήγασο -κι ίσως να το καβάλησε κάποιος για να σκοτώσει ένα τέρας, τη Χίμαιρα.
Η Λογική προσπαθεί να κατανοήσει αυτό που υπάρχει.
Η Φαντασία δημιουργεί όντα που δεν υπάρχουν.
(Και το Θυμικό μας κάνει να πιστεύουμε ό,τι μας βολεύει.)
~~
Ο Ζαν Πιαζέ κατέδειξε ότι η νοημοσύνη εξελίσσεται σταδιακά. Τα παιδιά μέχρι τα έξι σκέφτονται εγωκεντρικά (αυτιστικά σχεδόν), μέχρι τα 12 κατακτούν τη λογική σκέψη, κι έπειτα -μέχρι την εφηβεία- αναπτύσσουν την αφηρημένη σκέψη.
Ο εγκέφαλος, ο τρόπος σκέψης, αναπτύσσεται σταδιακά. Δεν γεννιόμαστε με πλεονάσματα φαντασίας τα οποία χάνουμε. Μαθαίνουμε να μιλάμε, μαθαίνουμε να σκεφτόμαστε, μαθαίνουμε να φανταζόμαστε.
Γιατί χωρίς εκπαίδευση (σωστή εκπαίδευση) δεν μπορεί να αφομοιωθεί το ήδη υπάρχον γνωστικό περιεχόμενο.
Αν αφήσεις τους ανθρώπους χωρίς καμία εκπαίδευση, χωρίς ιστορική συνέχεια, όπως στο πείραμα του Ψαμμήτιχου, θα χρειαστούν 10.000 χρόνια για να ξαν-ανακαλύψουν τον τροχό και 12.000 χρόνια για την ανεικονική ζωγραφική (αλλά δεν είμαι σίγουρος αν θα τα κατάφερναν πάλι με την κβαντομηχανική).
~~
Περί μύθων και παιδιών:
Ο Ηρόδοτος γράφει ότι ο Φαραώ Ψαμμήτιχος έκανε ένα αντιδεοντολογικό ψυχολογικό πείραμα. Πήρε δυο μωρά και τα μεγάλωσε σε απόλυτη απομόνωση (αλλού λέγεται ότι μεγάλωσαν με κάποιον κωφάλαλο βοσκό) για να δει σε τι γλώσσα θα μιλούσαν.
Κι εκείνα, δύο χρονών, μίλησαν κι είπαν “βεκός” που στα φρυγικά σημαίνει ψωμί. Έτσι ο Φαραώ συμπέρανε ότι η πρώτη γλώσσα των ανθρώπων ήταν η φρυγική.
Τώρα πλέον γνωρίζουμε ότι αν ένα παιδί μεγαλώσει σε μη-λεκτικό περιβάλλον δεν θα μιλήσει ποτέ, ούτε φρυγικά ούτε αιγυπτιακά ούτε ελληνικά (κι απόδειξη είναι τα “λυκόπαιδα”).
Έχουμε στον εγκέφαλο μας τις δομές της γραμματικής και του συντακτικού (όπως κατέδειξε ο Τσόμσκι), αλλά πρέπει να ενεργοποιηθούν -και να καλλιεργηθούν. Το ίδιο ισχύει για τη λογική και τη φαντασία.
~~
Τις προάλλες πήρα μέρος σ’ ένα παιδικό φεστιβάλ. Ανάμεσα στις άλλες δραστηριότητες που είχαν να κάνουν τα παιδιά ήταν να φτιάξουν μια φανταστική χώρα, με φανταστικό όνομα, φανταστικούς κατοίκους και γλώσσα, με φανταστική σημαία.
Τα παιδιά ήταν των πρώτων τάξεων του δημοτικού, καθώς και του νηπιαγωγείου. Τους λέγαμε τι πρέπει να φανταστούν (μια χώρα, ένα όνομα χώρας). Το πρώτο που έλεγαν εν χορώ ήταν: “Άγιος Δομίνικος” – “Ντάνος” – “Survivor”.
Αφού τους εξηγούσαμε ότι έπρεπε να φανταστούν μια χώρα, και τους δίναμε παραδείγματα φανταστικών χωρών, κάποιο παιδί είχε μια ιδέα. Κι όλοι οι συμμαθητές ξεκινούσαν ν’ αντιγράφουν την ιδέα του. Να μιμούνται.
Σε κάθε τάξη υπήρχε πάντα ένα παιδί που δεν μπορούσε να συμμετέχει σε καμιά συζήτηση-δημιουργία (ίσως να τα πήγαινε καλύτερα στον χορό), κι ένα παιδί που είχε την πρώτη ιδέα, που μιμούνταν όλοι οι άλλοι.
Καθώς δουλεύαμε μαζί τους, όσο προλαβαίναμε σε μια ώρα, βλέπαμε ότι μπορούσαν να φανταστούν, ότι μπορούσαν να κάνουν καινοφανείς σκέψεις και να ξεχάσουν την τηλεόραση. Και το απολάμβαναν. Μόνο τότε ξεκινούσαν να φαντάζονται όμορφες (ή πολύ τρομακτικές) χώρες, να τις ζωγραφίζουν, να μιλάνε για τους κατοίκους και τα ζώα.
~~
Η φαντασία των παιδιών είναι άγουρη, αλλά σπογγώδης. Απορροφούν και μιμούνται ό,τι βλέπουν κι ακούν. Αν βλέπουν μόνο Survivor (και λοιπά τηλεσκουπίδια) τότε η φαντασία τους μένει ατροφική, δυσλειτουργική. Σαν των ενηλίκων που καταναλώνουν τα ίδια σκουπίδια.
Κι ας μην το ξεχνάμε: Χωρίς τη φαντασία, χωρίς την προσπάθεια να δημιουργήσει κάτι που δεν υπάρχει, χωρίς τη δυνατότητα να συνδυάσει τα γνωστά για προσεγγίσει το άγνωστο, ο άνθρωπος δεν θα είχε εφεύρει τον τροχό. Ούτε και την τηλεόραση.
~~~~
Καταπιείτε μονορούφι τη Γραμματική της Φαντασίας του Τζάνι Ροντάρι (εκδόσεις Μεταίχμιο). Θεραπεύει πάσα νόσο και μαλακία της φαντασίας.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
Το κείμενο δημοσιεύθηκε στο ένθετο του Νόστιμον Ήμαρ το Σάββατο 10.6.2017
