“Η πραγματική λογοτεχνία μπορεί να υπάρξει μόνο όταν δημιουργείται όχι από υπεύθυνους και αξιόπιστους επαγγελματίες, αλλά από τρελούς, αιρετικούς, ονειροπόλους, επαναστάτες και σκεπτικιστές.”
Γεβγκιένι Ζαμιάτιν
Η πρώτη ουτοπία ίσως να είναι η Πολιτεία του Πλάτωνα. Όμως ήταν ο Τόμας Μορ που επινόησε την λέξη Ουτοπία, στο ομώνυμο “μυθιστόρημα” του, το 1516.
Οι ουτοπίες (ου-τόπος) διακρίνονται σε ευτοπίες, όπου περιγράφονται ιδανικές καταστάσεις, και σε δυστοπίες, όπου προβλέπονται ζοφερές καταστάσεις.
Μέχρι τον 20ο αιώνα είχαν γραφτεί πάμπολλες, όπως η “Νέα Ατλαντίδα” του Μπέικον, η “Ηλιούπολη” του Καμπανέλα, το “Ταξίδι στην Ικαρία” του Καμπέ, το “The last man” της Σέλλεϊ, το σοσιαλιστικό “Νέα από το πουθενά” του Μόρις και άλλες.
Έπειτα ξεκίνησε να γράφει ο H.G. Wells, ο άνθρωπος που “δημιούργησε” την επιστημονική φαντασία. Εκείνος, στο “Η μηχανή του χρόνου” (1895), περιγράφει μια μελλοντική κοινωνία (μετά από 802.700 χρόνια). Εκεί η κοινωνία έχει διαχωριστεί στους μαλθακούς και αφελείς Ελόι (υπάρχει και συγκρότημα μ’ αυτό το όνομα) και στους αποκτηνωμένους Μούρλοκ (πάλι υπάρχει συγκρότημα).
~~
Όμως το πρώτο πολιτικό δυστοπικό μυθιστόρημα θεωρείται το “Εμείς”, ενός Ρώσου, του Γεβγκένι Ζαμιάτιν.
Ο Ζαμιάτιν έγραψε το “Εμείς” χρόνια πριν το “Θαυμαστός Καινούριος Κόσμος” του Χάξλεϋ και το “1984” του Όργουελ.
Περιγράφει μια ολοκληρωτική κοινωνία όπου θεός είναι το Μονοκράτος. Αρχηγός του μονοκράτους είναι ο Ευεργέτης. Οι άνθρωποι ζουν σε σπίτια με γυάλινους τοίχους και κάνουν σεξ με ροζ δελτία, εφόσον εγκρίνει την πράξη το μονοκράτος.
Τα παιδιά μεγαλώνουν σε ιδρύματα -και καμία δεν έχει δικαίωμα να εγκυμονήσει χωρίς τη σχετική άδεια.
Οι άνθρωποι δοξάζουν τις μηχανές και τη μαθηματική λογική, ενώ η φαντασία είναι σημάδι αρρώστιας. Κάθε έργο τέχνης έχει ως σκοπό να κολακέψει τον Ευεργέτη και το μονοκράτος.
Κι ο ήρωας του μυθιστορήματος, ο D-503 (όλοι έχουν παρόμοια ονόματα) πιστεύει απόλυτα στο μονοκράτος και στον Ευεργέτη, μέχρι που ερωτεύεται μια επαναστάτρια.
~~
Ο Ζαμιάτιν ήταν Μπολσεβίκος και στήριξε με όλες του τις δυνάμεις την οκτωβριανή επανάσταση. Μέχρι που γνώρισε το γραφειοκρατικό τέρας του σοβιετισμού κι έγραψε γι’ αυτό. Μετά το “Εμείς” του απαγορεύτηκε να εκδώσει οτιδήποτε άλλο.
Το 1931, με την παρέμβαση του Μαξίμ Γκόρκι, ο Στάλιν του έδωσε την άδεια να φύγει απ’ τη Ρωσία. Ο Ζαμιάτιν με τη γυναίκα του, εγκαταστάθηκε στο Παρίσι, όπου έζησε πάμφτωχος μέχρι το ’37, όταν και πέθανε από καρδιακή προσβολή.
~~
Το μυθιστόρημα του επηρέασε άμεσα τον φανατικά αντικομμουνιστή Όργουελ. Κάποιες βασικές ιδέες του 1984, όπως το προπαγανδιστικό σύνθημα της Νέας Γλώσσας “Η ελευθερία είναι σκλαβιά”, τις έχει πάρει απ’ το “Εμείς”.
Για τον άλλο μεγάλο δυστοπικό, τον Χάξλεϊ, δεν υπάρχουν ενδείξεις ότι είχε διαβάσει το ρώσικο δυστοπικό μυθιστόρημα.
Αλλά ο Χάξλεϊ δεν το χρειαζόταν. Η δική του δυστοπία βασιζόταν στις παρατηρήσεις του άλλου Μονοκράτους, του καπιταλιστικού, αυτού που πλέον έχει επιβληθεί παντού.
~~
Το κοινό στοιχείο σε όλες τις πολιτικές δυστοπίες, ακόμα και στην αναρχική κοινωνία που περιγράφει η Λε Γκεν (δες Μια αναρχική κοινωνία στο φεγγάρι) είναι η υποταγή του ανθρώπου σε κάποιο δόγμα.
Δεν έχει σημασία αν το δόγμα είναι θεοκρατικό, κομμουνιστικό, καπιταλιστικό ή αναρχικό.
Δεν έχει σημασία αν επιβάλλεται δια της βίας ή με την συγκατάθεση των υποκείμενων (όπως στο Φαρενάιτ 451 του Μπράντμπερι ή στο βιβλίο της Λε Γκεν).
Το πρόβλημα αρχίζει όταν οι άνθρωποι είναι (ή νιώθουν) υποχρεωμένοι να τηρήσουν θέσφατους κανόνες, το πρόβλημα αρχίζει όταν κάθε παραλλαγή θεωρείται παράβαση.
Γιατί τότε πρόκειται για ένα κλειστό σύστημα, μια κατασκευή εκ των προτέρων λανθασμένη, αφού προϋποθέτει την τελειότητα, την ολοκλήρωση. Κάτι που σε αναγκάζει (ή σε πείθει) να σταματήσεις να εξελίσσεσαι. Κι αν σταματήσεις, τότε πνίγεσαι -σε δόγματα.
Γράφει ο Ζαμιάτιν: “Το σύμβολο της πίστης μας είναι η αίρεση. Εκείνος που έχει βρει το ιδανικό του σήμερα είναι σαν τη γυναίκα του Λωτ, έχει ήδη μετατραπεί σε στήλη άλατος.”
~~
Ο μόνος βιώσιμος τόπος για την ανθρωπότητα είναι η ουτοπία που περιγράφει ο Γκαλεάνο. Εκείνη που σε κάνει να προχωράς, ν’ αλλάζεις.
«Η ουτοπία βρίσκεται στον ορίζοντα. Αν κάνω δύο βήματα προς το μέρος της, αυτή απομακρύνεται δύο βήματα πίσω. Αν προχωρήσω δέκα βήματα μπροστά, εκείνη ξεγλιστράει δέκα βήματα πιο πέρα. Οσο μακριά κι αν πάω, ποτέ δεν την αγγίζω. Προς τι, λοιπόν, η ουτοπία; Μας αναγκάζει να προχωρούμε».
Γιατί δεν υπάρχει τελευταία επανάσταση, αυτή που θα βάλει τέλος σε όλες τις επαναστάσεις.
Υπάρχει μόνο η αλλαγή, όπου ο άνθρωπος προσπαθεί να αποτινάξει κάθε τι που δεν τον αφήνει να είναι ό,τι μπορεί να είναι, όσα θέλει να είναι.
Κι ο Ζαμιάτιν γράφει: “Οι επαναστάσεις είναι άπειρες, σαν τους αριθμούς […] Δεν θέλω ν’ αφήσω άλλους να θέλουν αντί για μένα. Θέλω εγώ να θέλω για τον εαυτό μου.”
~~
Κι ίσως να μην είναι τυχαίο ότι σε κάθε δυστοπικό μυθιστόρημα ο έρωτας κάνει τους ήρωες ν’ αλλάζουν. Ο έρωτας όχι μόνο για έναν άνθρωπο, αλλά για κάτι, για την τέχνη, για την ελευθερία, για οτιδήποτε θέλουμε εμείς να θέλουμε.
Γιατί ο έρωτας είναι μια επιβεβαιωμένη πράξη παράλογου. Όσο και να πειθαναγκαστούν οι άνθρωποι να συμπεριφέρονται σύμφωνα με τους κανόνες, ο παράλογος έρωτας θα τους κάνει να τολμήσουν καθετί που θέλουν.
Κάθε προσπάθεια μηχανοποίησης της ανθρώπινης συμπεριφοράς είναι αποτυχημένη. Ίσως κάποιοι, ίσως οι περισσότεροι να ακολουθήσουν τα δεδομένα πρότυπα, αλλά πάντα θα υπάρχουν κάποιοι που θα τα αμφισβητήσουν, για να προχωρήσουν παρακάτω, προς την ουτοπία τους.
Ένας τέτοιος ήταν κι ο Ζαμιάτιν. Πέθανε ξένος, μακριά απ’ την πατρίδα του, που τόση σημασία έχει για τους Ρώσους. Πέθανε φτωχός κι άσημος. Ίσως αυτή να είναι η μοίρα για τους “τρελούς, αιρετικούς, ονειροπόλους, επαναστάτες και σκεπτικιστές”.
Φαντάζονται ουτοπίες και πεθαίνουν σε ξένο τόπο. Όμως μας αναγκάζουν να συνεχίζουμε να προχωράμε.
~~
ΥΓ: Και -τι αστείο- καθώς τελειώνω αυτό το κείμενο ακούω για πρώτη φορά φέτος τον γκιώνη να φωνάζει τη φωνή του. Μπορεί κι αυτός να μη φέρει την άνοιξη, όμως είναι ένας οιωνός, ότι ο κόσμος συνεχίζεται, προς κάποια ουτοπία.
Και δεν ξέρω αν θα είναι ευτοπία ή δυστοπία. Μάλλον σε μας εναπόκειται τι θα κάνουμε.
~~~~~~~~~~~~~~
Διαβάστε το μυθιστόρημα “Εμείς” του Γεβγκένι Ζαμιάτιν, εκδόσεις Εξάρχεια, μτφ Ειρήνη Κουσκουμβεκάκη κι ένα εξαιρετικό επίμετρο για τις ουτοπίες απ’ τον Δημήτρη Κωνσταντίνου. Ευχαριστώ τον Κωστή Ανετάκη (Τα χρονικά του μεγάλου χάους) που το σύστησε.
