Μια διαμάχη παλιά όσο κι η ιστορία είναι αν οι κοινωνικές συνθήκες διαμορφώνουν τα άτομα ή αν τα άτομα διαμορφώνουν τις κοινωνικές συνθήκες.
Η πιο εύκολη απάντηση είναι ότι το άτομο με την κοινωνία αλληλεπιδρούν διαρκώς.
Όμως υπάρχουν κάποιοι τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας, όπου είναι εμφανές ότι κάποια άτομα -συνήθως τους αποκαλούμε μεγαλοφυΐες-
προκαλούν μια αλματώδη εξέλιξη, ανοίκεια κι εξωφρενικά ριζοσπαστική για την υπόλοιπη κοινωνία.
Πολλές φορές η κοινωνία τους απορρίπτει ή τους αποδέχεται αργά -ίσως και μετά θάνατον. Άλλες φορές οι νεωτεριστές προλαβαίνουν να απολαύσουν την αποδοχή, τη δόξα και το χρήμα.
Το βέβαιο είναι ότι υπάρχουν άνθρωποι που καταφέρνουν να αντιληφθούν, αλλά και να εκφράσουν, μια νέα εποχή πριν καν εκείνη υπάρξει.
Οι πιο χαρακτηριστικές περιπτώσεις είναι σίγουρα εκείνες της τέχνης. Γιατί στις τέχνες μπορεί να εκφραστεί η ιδιαιτερότητα πιο εύκολα απ’ ό,τι -για παράδειγμα- στις επιστήμες.
Ένα εξαιρετικό παράδειγμα είναι τα 35 λεπτά που άλλαξαν τη μουσική πιο επιδραστικά από ποτέ άλλοτε στην ιστορία της ανθρωπότητας, κι ίσως άλλαξαν και τον τρόπο που αντιλαμβάνεται ο εγκέφαλος του homo sapiens τη μουσική.
~~
Συνέβη το 1913 στο Παρίσι, στο Champs-Elysées, όπου παρουσιάστηκε ένα χορόδραμα, σε χορογραφία του Νιζίνσκι, και σε μουσική του Ρώσου συνθέτη Ιγκόρ Στραβίνσκι.
Ήταν η Ιεροτελεστία της Άνοιξης, πιθανότατα το πιο ανατρεπτικό έργο στην ιστορία της παγκόσμιας μουσικής.
Στα πρώτα τέσσερα περίπου λεπτά ακουγόταν κυρίως ένα φαγκότο, να παίζει στις υψηλότερες περιοχές του οργάνου (όπου ηχεί σαν χαλασμένο κλαρινέτο). Το κοινό μουρμούριζε δυσαρεστημένο, αλλά περίμενε τη συνέχεια. Κι όταν ήρθε δεν τους άρεσε καθόλου.
Απ’ το τέταρτο λεπτό και μετά έγινε η πιο βάναυση μετατροπή της μουσικής, η ανατροπή κάθε κανόνα, από τον Πυθαγόρα και τον Πλάτωνα, ως τον Μπαχ και τον Ντεμπισί.
Το κοινό αντέδρασε σαν να βρισκόταν σε σχιζοφρενική κρίση. Όχι μόνο γιουχάριζε και φώναζε, αλλά ξεκίνησαν να επιτίθονται στους μουσικούς, καθώς και στους διπλανούς τους.
Η Γερτρούδη Στάιν, που βρισκόταν εκείνη τη μέρα στο θέατρο περιγράφει την κατάσταση ως εξής: “[…] Δεν μπορούσαμε ν’ ακούσουμε τίποτα πια. Ένας άντρας από το διπλανό θεωρείο, κατά τη διάρκεια μιας βίαιης φιλονικίας χτύπησε έναν νεαρό με το μπαστούνι του. Η κατάσταση ήταν απίστευτα άγρια.”
Τελικά χρειάστηκε να επενέβη η αστυνομία, αλλά το μόνο που κατάφερε ήταν να εντείνει το πανδαιμόνιο. Η αναταραχή κόπασε μόνο όταν σταμάτησε η μουσική.
Η παράσταση παίχτηκε ακόμα πέντε φορές και κατέβηκε. Η κοινωνία δεν μπορούσε να καταλάβει τη μουσική του Στραβίνσκι. Ακόμα και μεγάλοι συνθέτες της εποχής, όπως ο Πουτσίνι, είπαν ότι αυτό είναι το έργο ενός τρελού.
~~
Τι είχε κάνει ο Στραβίνσκι;
Σύμφωνα με τις ανακαλύψεις της νευροεπιστήμης (του 21ου αιώνα) για τον τρόπο που ο ανθρώπινος εγκέφαλος αντιλαμβάνεται τη μουσική, φαίνεται ότι ο Ρώσος συνθέτης -διαισθητικά, αφού δεν είχε επιστημονικές γνώσεις- βρήκε τον τρόπο να “χακάρει” τον εγκέφαλο και να τον αποδιοργανώσει -μουσικά και συναισθηματικά.
Όταν ακούς την Ιεροτελεστία της Άνοιξης νιώθεις σαν να έχεις πάρει LSD -και πιθανότατα κάποια άτομα πιο “ευαίσθητα” οδηγούνται σε παροδική ψύχωση.
Σαν να είναι ψυχότροπη ουσία, η μουσική αυτή διαστρεβλώνει την αντίληψη, αφού τίποτα δεν λειτουργεί “φυσιολογικά”, έτσι όπως έχεις συνηθίσει ν΄ακούς.
~~
Το πιο παράξενο είναι ότι πριν τον Στραβίνσκι είχε υπάρξει απόλυτη ανατροπή των μουσικών κανόνων. Το έκανε ο Σένμπεργκ, ο άνθρωπος που δημιούργησε την ατονική μουσική, και ενέπνευσε τον Στραβίνσκι.
Όμως εκείνος δεν θα έκανε καριέρα ως νευροεπιστήμονας. Γιατί η επανάσταση του τέλειωνε με την απόρριψη της τονικότητας.
Αντίθετα ο Στραβίνσκι χρησιμοποιεί τις γνωστές τονικότητες. Αφήνει για λίγο τον εγκέφαλο να πιστέψει ότι ζει στην πραγματικότητα, κι έπειτα ανατρέπει την πραγματικότητα, με διτονικότητες (σαν δυο διαφορετικές μουσικές που αντιμάχονται) και σκόρπιες ατονικότητες.
Ακόμα και τα ρυθμικά μοτίβα διαδέχονται το ένα το άλλο με ιλιγγιώδη ταχύτητα σε μια σχιζοφρενική φλυαρία: Τα 9/8 γίνονται 5/8, που μετατρέπονται σε 3/8, και μόλις ο εγκέφαλος νομίζει ότι έχει “πιάσει τον ρυθμό”, αλλάζουν απότομα σε 2/4, 7/4, 3/4 και ούτω καθεξής.
Είναι σαν να νομίζεις ότι είσαι ξύπνιος, αλλά τότε καταλαβαίνεις ότι κοιμάσαι, και ξυπνάς απ’ το όνειρο, αλλά δεν έχεις ξυπνήσει αληθινά, και ανοίγεις τα μάτια τρομαγμένος, αλλά συνεχίζεις να βλέπεις όνειρο.
Η Ιεροτελεστία της Άνοιξης είναι “καφκική”, αλλά με πολύ μεγαλύτερη συναισθηματική επίδραση απ’ τα βιβλία του Κάφκα.
~~
Ήταν η στιγμή που γεννήθηκε η μοντέρνα μουσική, τόσο μοντέρνα που ακόμα προηγείται της εποχής μας.
Όμως η κοινωνία μπόρεσε να ενσωματώσει την ρηξικέλευθη αλλαγή. Στην πρώτη παράσταση ο διευθυντής της ορχήστρας πίστευε ότι ο συνθέτης είναι παράφρων και οι μουσικοί διαμαρτύρονταν για τις λανθασμένες παρτιτούρες. Όμως ο εγκέφαλος προσαρμόστηκε στα νέα δεδομένα, στη νέα μουσική.
Λίγα χρόνια μετά ο Στραβίνσκι έγινε διάσημος. Το κοινό τον αποθέωνε και συνήθως μεταφερόταν έξω απ’ την αίθουσα πάνω στις πλάτες του πλήθους, πανηγυρικά πλέον.
Κομμάτια από την Ιεροτελεστία της Άνοιξης ακούγονται σε μία απ’ τις πρώιμες (και αριστουργηματικές) ταινίες κινουμένων σχεδίων του Disney, το Φαντασία (1940).
Τη μέθοδο του Στραβίνσκι ακολούθησαν πολλοί ορχηστικοί συνθέτες, καθώς και κάποιοι δημιουργοί της νέας “παράξενης” μουσικής, της τζαζ.
Σε κινηματογραφικές μουσικές, όπως εκείνες του Μπέρναρντ Χέρμαν στο Ψυχώ (του Χίτσκοκ) ή του Τζον Ουίλιαμς στα Σαγόνια του Καρχαρία “Jaws”, διαφαίνεται η επιρροή του Στραβίνσκι.
~~
Όμως κανείς από αυτούς δεν καταφέρνει να είναι τόσο “μπροστά απ’ την εποχή του” όσο ο Στραβίνσκι.
Αν δεν με πιστεύετε, κι αν σας φαίνομαι υπερβολικός, προσπαθήστε να ακούσετε όλη την Ιεροτελεστία της Άνοιξης (γύρω στα 35 λεπτά διαρκεί) δυνατά.
Τότε μόνο θα καταλάβετε.
~~~~~~~~~~~~~~~~~
Στη φωτογραφία ο Λέοναρντ Μπερνστάιν, λίγα δευτερόλεπτα πριν κλείσει την Ιεροτελεστία.
Υλικό άντλησα από το εξαιρετικό βιβλίο “Ο Προυστ ήταν νευροεπιστήμονας” του Τζόνα Λέρερ, εκδόσεις ΑΒΓΟ, όπου αναλύονται από νευρολογική σκοπιά οι δημιουργίες καλλιτεχνών της αβανγκάρντ.
Και για τους τολμηρούς
