“Είναι πολύ πιθανό -σε συγκλονιστικό βαθμό πιθανό, θα έλεγε κανείς- ότι πάντα θα μαθαίνουμε περισσότερα για την ανθρώπινη ύπαρξη από τα μυθιστορήματα παρά από την επιστήμη της ψυχολογίας.”
Νόαμ Τσόμσκι
“Η έσχατη πίστη είναι να πιστεύεις σ’ ένα μύθο, που γνωρίζεις ότι είναι μύθος, αλλά δεν υπάρχει τίποτα άλλο να πιστέψεις.”
Γουάλας Στίβενς
~~~~~~~~~~~~~~~~
Η διαπίστωση του Τσόμσκι δεν είναι καθόλου πρωτότυπη. Οι καλλιτέχνες, και ιδιαίτερα οι λογοτέχνες, φαίνεται ότι αντιλαμβάνονται και περιγράφουν την ανθρώπινη ύπαρξη (φύση-ψυχή-διάνοια-συμπεριφορά-κατάσταση-καταδίκη κλπ) καλύτερα και πάντα νωρίτερα απ’ τους επιστήμονες.
Κάποιοι θα σκεφτούν ότι αυτό συμβαίνει γιατί ο συγγραφέας ασχολείται με τον άνθρωπο ολιστικά, κι όχι με κάποιο από τα μέρη του -ψυχολογικά, κοινωνιολογικά, φυσιολογικά, ανθρωπολογικά, βιολογικά κλπ.
Κάποιοι άλλοι θα σκεφτούν ότι μπορεί οι καλλιτέχνες να αντιλαμβάνονται τον κόσμο ενορατικά-διαισθητικά, πηγαίνοντας απ’ το Α στο Κ, χωρίς να χρειαστεί να περάσουν τα ΒΓΔΕΖΗΘΙΚΛ.
Όμως μάλλον άλλη είναι η λύση. Ο συγγραφέας μπορεί ν’ αντιληφθεί καλύτερα τα των ανθρώπων, γιατί το αντικείμενο του στοχασμού του είναι πρωτίστως ο ίδιος του ο εαυτός.
Καθώς ομφαλοσκοπεί και γράφει για την υποκειμενική του αλήθεια τυχαίνει πολλές φορές να γίνεται πιο αντικειμενικός απ’ τους επιστήμονες, και να καθρεφτίζει στο έργο του όλους τους ανθρώπους.
~~
Αυτό πέτυχε και η Βιρτζίνια Γουλφ, που καθώς προσπαθούσε να αντιπαλέψει και να κατανοήσει τους προσωπικούς της δαίμονες, κατάφερε να προβλέψει θεωρίες του νου που η νευροεπιστήμη ξεκίνησε να ψηλαφεί ογδόντα χρόνια αργότερα.
Το 1920, κι αφού είχε γράψει δύο αδιάφορα μυθιστορήματα (βικτοριανά και νατουραλιστικά, όπως αυτά που όλοι έγραφαν τότε), γεννήθηκε στη Γουλφ η ιδέα για ένα “νέο μυθιστόρημα”.
Χωρίς τραπεζάκια για το τσάι και ταπετσαρίες άμαξας και παντογνώστες αφηγητές. Ήθελε να καταφέρει να αποδώσει λογοτεχνικά το χάος του νου της.
Η Γουλφ υπέφερε σε όλη της τη ζωή από ψυχικές διαταραχές -κάθε είδους. Οι βιογράφοι της διέγνωσαν διπολική διαταραχή (μανιοκατάθλιψη), νευρική ανορεξία, κρίσεις άγχους και μερικές ακόμα ψυχικές ιδιαιτερότητες.
Και μόνο που κατάφερε να γράψει τόσο σπουδαία μυθιστορήματα είναι άξια θαυμασμού.
Όμως καθώς εντρυφούσε στη λειτουργία του δικού της παράδοξου εγκεφάλου μυθιστορώντας, η Γουλφ μπόρεσε να αποδώσει αριστουργηματικά τη μυθική εκείνη ύπαρξη που συνήθως αποκαλούμε “εαυτό”.
~~
Η Βιρτζίνια Γουλφ αντιλήφθηκε ότι ο “εαυτός” είναι μια επινόηση του νου. Και χρειάστηκαν πολλά χρόνια για να το παραδεχτούν κι οι επιστήμονες.
Η νευροεπιστήμη το διατύπωσε κάπως έτσι: “Ο εαυτός αυτοεπινοείται. Παίρνουμε τις σκόρπιες σκέψεις, τα εξωτερικά ερεθίσματα, τα άστατα συναισθήματα, τις πεποιθήσεις, τις ήδη υπάρχουσες γνώσεις, και τα συναρμόζουμε όλα σε κάτι στέρεο, αυτό που αποκαλούμε εαυτό, εγώ.”
Η ενότητα του νου είναι ένας μύθος. Ένας μύθος που έχουμε ανάγκη, για να μπορούμε να συναρμολογούμε τα “θραύσματα”.
Γράφει στο ημερολόγιο της η Γουλφ: “Είμαστε θραύσματα και μωσαϊκά, και όχι, όπως πίστευαν, ατόφιες, συμπαγείς, αμετάβλητες ενότητες.”
Ίσως ν’ ακούγεται υπερβολικά λογοτεχνικό και φιλοσοφικό κάτι τέτοιο, αλλά πειράματα επί πειραμάτων έχουν δείξει ότι οποιαδήποτε αισθητηριακή εμπειρία διατηρείται στη βραχυπρόθεσμη μνήμη μόλις για δέκα δευτερόλεπτα, ένα θραύσμα.
Έπειτα ο νους ανασυνθέτει την πραγματικότητα από θραύσματα εντυπώσεων και αναμνήσεων, συνήθως αναδομώντας κατά το δοκούν.
~~
Πιο ανησυχητική ακόμα είναι η απουσία μιας συγκεκριμένης περιοχής στον εγκέφαλο, όπου θα έπρεπε να συνταιριάζονται οι αποσπασματικές στιγμές, τα θραύσματα.
Η επιστήμη του εγκεφάλου έδειξε ότι δεν υπάρχει κάποιο “ανθρωπάκι”, ένα κομμάτι του εγκεφάλου που να κάνει κουμάντο, ένας μονάρχης, ένας ηγεμόνας, έστω ένας αιρετός.
Ο νους λειτουργεί ολιστικά, δίχως ιεραρχίες και ηγέτες.
Μες στο κρανίο μας υπάρχει ένα πολύβουο πλήθος ισότιμων κυττάρων, τα οποία βρίσκονται σε μόνιμη διαμάχη και συνεργία, για το ποιες αισθήσεις και ποια αισθήματα θα πρέπει να γίνουν αντιληπτά, ποιες αποφάσεις να παρθούν, ποιες κινήσεις να γίνουν.
Οι νευρώνες που αποφασίζουν είναι όλοι οι νευρώνες, είναι κατανεμημένοι σε ολόκληρο τον εγκέφαλο και ενεργοποιούνται σταδιακά.
Ο νους μας είναι το καλύτερο παράδειγμα ολιστικής διακυβέρνησης. Κάθε νευρώνας είναι ισάξιος και ισοδύναμος με κάθε άλλο, ενώ κάθε ένας επιτελεί διαφορετική εργασία. Το σύνολο της δραστηριότητας δημιουργεί τον νου.
Ο νους δεν είναι μια περιοχή του εγκεφάλου. Είναι μια ολιστική διεργασία σε εξέλιξη (κάτι σαν work in progress).
~~{}~~
Η Γουλφ, αναλύοντας τις σκέψεις της ηρωίδας της στον “Φάρο”, διατύπωσε και την πρώτη θεωρία για τα δύο ημισφαίρια.
Γράφει: “Να αισθάνεσαι έντονα και ταυτόχρονα δύο αντίθετα πράγματα. Ήταν το ένα, ήταν το άλλο, κι αυτά τα δύο πάλευαν μεταξύ τους μέσα στο μυαλό της.”
Η επιστημονική θεωρία ότι κάθε εγκέφαλος κατοικείται από δύο -τουλάχιστον-διάνοιες διατυπώθηκε για πρώτη φορά απ’ τους νευροεπιστήμονες Ρότζερ Σπέρι και Μάικλ Γκαζάνιγκα. Και αντιμετωπίστηκε με περιφρόνηση αρχικά.
Καθώς όμως μελετήθηκαν ασθενείς με διχοτομημένο εγκέφαλο (όπου η σύνδεση δεξιού με το αριστερό ημισφαίριο είχε διακοπεί) βρέθηκε ότι τα δύο ημισφαίρια είχαν διαφορετική “ταυτότητα”.
Ένας ασθενής φορούσε τα ρούχα με το δεξί, ενώ το αριστερό του τα ‘βγαζε. Κάποιος διάβαζε βιβλία με το δεξί μάτι (που καθοδηγείται απ’ το αριστερό ημισφαίριο), ενώ η άλλη πλευρά βαριόταν και προσπαθούσε να κλείσει το βιβλίο. Το αριστερό χέρι κάποιου φερόταν με αγένεια στη σύζυγο, ενώ το δεξί την χάιδευε.
έγραψε ο Σπέρι: “Η χειρουργική επέμβαση άφησε αυτούς τους ανθρώπους με δύο μυαλά, δηλαδή με δύο ξεχωριστές συνειδήσεις”.
Ο κάθε λοβός ήταν μια ξεχωριστή οντότητα, με τις δικές του επιθυμίες, ικανότητες κι αισθήσεις. Ποιος ήταν ο αληθινός εαυτός απ’ τους δύο;
~~
Γιατί δεν αντιλαμβανόμαστε αυτή τη διαρκή διαμάχη μέσα στο κεφάλι μας;
Σύμφωνα με την νευροεπιστήμη το αίσθημα του ενιαίου είναι μια “νοερή συνομιλία”.
Η συνείδηση, ο εαυτός, αναδύεται απ’ τους ψιθύρους ολόκληρου του εγκεφάλου κι όχι από τις διαταγές κάποιου μέρους του.
Ο εγκέφαλος επινοεί τον εαυτό, τον μύθο του εαυτού, για να παραβλέψει τις εσωτερικές αντιφάσεις. Όταν χάνεται ο μύθος τότε προβάλλουν οι επισφαλείς αν-ισορροπίες του νου.
~~{}~~
Ο εαυτός είναι μια μυθιστορία πλασμένη απ’ τον εγκέφαλο, με σκοπό να βγάλει νόημα απ’ την ίδια την απουσία ενότητας.
Αν δεν υπήρχε αυτός θα ήμασταν ένας εγκέφαλος γεμάτος χαρακτήρες που μάταια θ’ αναζητούσαν έναν συγγραφέα.
Η Γουλφ αποδίδει έξοχα αυτή την αντίφαση, ανάμεσα στον σταθερό εαυτό και το απροσδιόριστο χάος του εγκεφάλου, του μεγαλύτερου κόμβου στο γνωστό σύμπαν.
Γράφει, περιγράφοντας τον άνθρωπο καλύτερα κι απ’ τον Σαίξπηρ:
“Είμαστε ένα ιδιόμορφο αμάλγαμα ονείρου και πραγματικότητας, σαν το αέναο πάντρεμα του γρανίτη με το ουράνιο τόξο.”
Η Βιρτζίνια Γουλφ αυτοκτόνησε στις 28 Μαρτίου 1941. Για να μην αποτύχει, όπως έπαθε ο Καρυωτάκης στην πρώτη του απόπειρα, γέμισε τις τσέπες του παλτού της με πέτρες, πριν πέσει στο ποτάμι.
Το πτώμα της το βρήκαν παιδιά, τρεις εβδομάδες μετά. Τα θραύσματα του εαυτού της συνεχίζουμε να τα διαβάζουμε.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~
Ο τίτλος και η φωτογραφία προέρχεται απ’ την κινηματογραφική μεταφορά του θεατρικού έργου “Ποιος φοβάται τη Βιρτζίνια Γουλφ;” του Έντουαρντ Άλμπι.
Σ’ αυτό δύο μεσήλικες (Ρίτσαρντ Μπάρτον και Ελίζαμπεθ Τέιλορ στην οθόνη) επινοούν τον εαυτό τους, επινοούν τη ζωή τους, επινοούν ακόμα κι έναν γιο, που σκοτώνουν στο τέλος του έργου.
Υλικό για το κείμενο άντλησα απ’ το βιβλίο του Τζόνα Λέρερ, «Ο Προυστ ήταν νευροεπιστήμονας», εκδόσεις ΑΒΓΟ.
