Οι καλύτερες φωτογραφίες είναι εκείνες που πετάξαμε

Bookends, Simon & Garfunkel

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

Να μιλάς, να γράφεις για τη φωτογραφία είναι σαν να προσπαθείς να γευτείς ένα παγωτό με τ’ αυτιά σου. Καθαρίστε τ’ αυτιά σας λοιπόν, για ν’ απολαύσετε παγωτό βανίλια και σοκολάτα, ασπρόμαυρο.

Η σχέση μας με τη φωτογραφία στοιχειώνεται από εκείνες τις ξεθωριασμένες οικογενειακές, τις μικροαστικές αποδείξεις της ηλικίας μας. Πατεράδες με μουστάκι και μεγάλα πέτα, μανάδες με παντελόνι καμπάνα και καλοντυμένα πιτσιρίκια που σβήνουν κεράκια.

Ή τις άλλες, στην παραλία, με ταπεράκια και κεφτεδάκια να λάμπουν δυσοίωνα κάτω απ’ τα αλμυρίκια, καθώς τα παιδιά μπουκώνονταν εξαναγκαστικά πριν πάνε να βουτήξουν στη θάλασσα.

Υπάρχουν και οι φωτογραφίες των σχολικών εκδρομών, όπου οι έφηβοι επιδεικνύουν την ανέμελη βαρβαρότητα της αιώνιας λιακάδας.

Μετά φωτογραφίες αναμνηστικές απ’ την προπαίδευση στο στρατό ή φωτογραφίες αποφοίτησης.

Και οι άλλες, στην παραλία ξανά, αλλά χωρίς γονείς και κεφτεδάκια. Κορμιά που μαυρίζουν, κιθάρες γύρω απ’ τη φωτιά και νυχτερινά μπάνια -με τις κόρες των ματιών κόκκινες απ’ το φλας, και μια γερμανίδα τουρίστρια που σου κρατά το χέρι, αλλά εσύ δεν θυμάσαι το όνομα της πια.

Έπειτα τα άλμπουμ κατακλύζονται από μωρά. Η πρώτη μέρα, η πρώτη βόλτα, το πρώτο χαμόγελο, το πρώτο παιχνίδι, μια επαναληπτική σειρά από παρόμοιες φωτογραφίες, τόσο ενδιαφέρουσες όσο η αφήγηση της γενεαλογίας των ανθρώπων στη Γένεση: Ο Σηθ εγέννησε τον Ενώς, ο δε Ενώς εγέννησε τον Καϊνάν, ο δε Καϊνάν εγέννησε τον Μαλελεήλ, ο δε Μαλελεήλ εγέννησε τον Ιάρεδ, ο δε Ιαρέδ εγέννησε τον Ενώχ κλπ κλπ

Πιθανότατα οι καλύτερες φωτογραφίες είναι αυτές που πετάξαμε. Οι καμένες, τα στραβά πλάνα, εκείνες όπου φαίνονταν μόνο τα πόδια των ακέφαλων παραθεριστών.

~~{}~~

Όμως ο περιορισμός του φιλμ, όπου ήξερες ότι μπορούσες να τραβήξεις μόνο 24 ή 36 πόζες, λειτουργούσε καλλιτεχνικά, σε σχέση με τη δαψίλεια της ψηφιακής φωτογραφίας και την επικυριαρχία των selfies.

Τώρα πια όλοι φωτογραφίζονται ανηλεώς, σαράντα φορές το ίδιο πλάνο, “ο εαυτός μου μπρος στον καθρέφτη της τουαλέτας”. Έπειτα αποθηκεύουμε pixels στον σκληρό μας δίσκο ή τα κοινοποιούμε στα social media, για να να μην τα ξαναδούμε ποτέ.

Οι νεότεροι δεν θα νιώσουν τη συγκίνηση της απρόσμενης εύρεσης μιας παλιάς φωτογραφίας, όταν μέσα από κάποιο βιβλίο ποίησης που διάβαζες (τότε, τριάντα χρόνια πριν), πέφτει βαρύτιμο το παρελθόν στο πάτωμα, και προσπαθείς να αναγνωρίσεις τον έφηβο που χαμογελά – ή ξαναβλέπεις, σαν φαντάσματα, τους νεκρούς γονείς σου, τους φίλους που έχασες.

~~{}~~

Πέρα απ’ τις οικογενειακές και προσωπικές φωτογραφίες υπάρχουν κι εκείνες του ρεπορτάζ.

Υπάρχουν στιγμιότυπα που έχουν αποτυπωθεί στο συλλογικό υποσυνείδητο της ανθρωπότητας περισσότερο κι απ’ τους στίχους του Σαίξπηρ.

Ο πρώτος άνθρωπος στο φεγγάρι, ο Τσε να ατενίζει το άπειρο, το γυμνό κορίτσι του Βιετνάμ που τρέχει για να ξεφύγει απ’ τις Ναπάλμ, οι γύπες που παραμονεύουν ένα θνησιγενές παιδί της Αφρικής.

Με εκατό φωτογραφίες μπορεί να αποδοθεί ολόκληρος ο εικοστός αιώνας.

~~{}~~

Υπάρχουν οι φωτογραφίες της φύσης, με ταχυπόδαρα τσιτάχ να συλλαμβάνουν αντιλόπες.

Υπάρχουν οι φωτογραφίες μόδας ή διαφήμισης, με μακρυπόδαρα μοντέλα που φοράνε αραχνοΰφαντα εσώρουχα και απολαμβάνουν μεταλλαγμένα τρόφιμα, μέσα σε αστραφτερά αυτοκίνητα.

~~{}~~

Καθώς όλοι οι άνθρωποι μπορούν να φωτογραφίσουν (πιο εύκολα απ’ ότι να ζωγραφίσουν), είναι δύσκολο να καταλάβεις τι είναι η φωτογραφία τέχνης.

Το μωρό που γεμίζει σάλια το παιχνίδι του είναι φωτογραφία τέχνης; Θα μπορούσε, αν το έκανε ο Cartier-Bresson.

Οι φωτογραφίες της Dorothea Lang είναι φωτογραφίες ρεπορτάζ ή τέχνης;

Για να απαντήσουμε θα έπρεπε να ορίσουμε επακριβώς την τέχνη, κι αν προσπαθούσαμε να κάνουμε κάτι τέτοιο θα επιτυγχάναμε το ακριβώς αντίθετο.

Η τέχνη είναι διαλεκτική. Έτσι και την κατονομάσεις ή την κλείσεις σε κουτάκια, παύει να είναι τέχνη και γίνεται μουσειακό έκθεμα.

Στα μουσεία δεν εκτίθεται η τέχνη, αλλά μια κάποια ιστορία της τέχνης.

~~{}~~

Ο υποφαινόμενος είχε την τύχη να γνωρίσει, σε νεαρή ηλικία, έναν φωτογράφο.

Ο Βασίλης είχε αποφασίσει ότι θα υπηρετήσει την τέχνη της φωτογραφίας, έτσι όπως λέει ο Ταρκόφσκι, με αυταπάρνηση. Στράφηκε ενάντια στο Υπερεγώ που του είχαν χώσει στο κεφάλι, πούλησε το μαγαζί του κι αγόρασε μια leica, το απόλυτο φετίχ κάθε φωτογράφου.

Η μάνα του ποτέ δεν το κατάλαβε. Θεωρούσε τη φωτογραφία χόμπι. Αλλά τι καταλαβαίνουν οι γονείς για τα παιδιά τους;

Με το όπλο του ανα χείρας αφιέρωσε μερικά χρόνια απ’ τη ζωή του για να φωτογραφίσει τις Κυκλάδες. Έπειτα έκανε άλλα δέκα χρόνια για να φωτογραφίσει όλες τις Ευρωπαϊκές πρωτεύουσες.

~~

Στο σπίτι του είχε μια βιβλιοθήκη φωτογραφίας.

Εκεί είδα, για πρώτη φορά, συγκεντρωμένους τους μεγάλους φωτογράφους. Από τον Atget και τον Nadar, ως τον Μπαλάφα και τον Koudelka.

Όσο ξεφύλλιζα τα portfolio ο Βασίλης τύπωνε τις ασπρόμαυρες φωτογραφίες του, με τον καλό παλιομοδίτικο τρόπο, όπου η κόκκινη λάμπα εξασφαλίζει πως κανένα λαθροφωτόνιο δεν θα εισέλθει στην απαγορευμένη περιοχή, του χαρτιού που δεν έχει βυθιστεί ακόμα στο υγρό σταθεροποίησης.

~~

Είδα πολλούς τόμους. Όπως και σε κάθε άλλη τέχνη δεν υπάρχουν κανόνες, κάτι που να διαχωρίζει την καλή φωτογραφία απ’ τη μέτρια ή την κακή.

Κάποιοι φωτογράφοι σε συγκλονίζουν, όπως ο Eugene Smith.

Κάποιοι σε κάνουν να χαμογελάς, όπως ο Cartier-Bresson.

Κάποιοι παίζουν με την πραγματικότητα, όπως ο Andre Kertesz.

Κάποιων οι φωτογραφίες μοιάζουν με βουδιστικά κοάν. Εκ πρώτης όψεως συνηθισμένες, αλλά αν τις κοιτάξεις αρκετή ώρα αντιλαμβάνεσαι ένα δεύτερο νόημα, μη-λεκτικό, σαν να σταματάει ο εγκέφαλος σου να σκέφτεται με λέξεις.

Ο κορυφαίος αυτού του οπτικού διαλογισμού είναι ο Robert Frank.

~~{}~~

Λέμε ότι ο φωτογράφος απαθανατίζει τη στιγμή. Τι σημαίνει αυτό; Ότι αφαιρεί τον θάνατο; Και πώς το κάνει;

Μήπως όλα αυτά τα πρόσωπα, στις οικογενειακές φωτογραφίες και στις φωτογραφίες ρεπορτάζ ή δρόμου, είναι απαθανατισμένα, χωρίς χρόνο, αθάνατα;

Οι ιθαγενείς δεν ήθελαν να φωτογραφίζονται, γιατί η φωτογραφική απεικόνιση τους έκλεβε κάτι απ’ τον εαυτό τους (κλισέ σίγουρα, αλλά έχει σημασία).

Αν κοιτάξετε παλιές φωτογραφίες ανθρώπων που γνωρίσατε μπορεί να καταλάβετε τι εννοούσαν οι ιθαγενείς.

Η φωτογραφία δεν απεικονίζει την πραγματικότητα, όσο ρεαλιστική και να φαίνεται.

Η φωτογραφία, κάθε φωτογραφία, είναι μια νέα πραγματικότητα, ένα σημείο που αποσπάται απ’ την πολλαπλότητα του κόσμου και δημιουργεί ένα αυτόνομο σύστημα.

Όπως τα ζωγραφιστά ψωμιά δεν πέφτουν, έτσι και τα φωτογραφημένα πρόσωπα ή ζώα ή αντικείμενα υπάρχουν χωρίς χρόνο, απαθανατισμένα.

~~{}~~

Ένας φωτογράφος είχε πει: “Το έγχρωμο είναι η πραγματικότητα. Το ασπρόμαυρο είναι η δική μου πραγματικότητα.”

Σκεφτείτε πόσο παράξενο είναι να υπάρχουν ασπρόμαυρες φωτογραφίες, μετά την ανακάλυψη του έγχρωμου φιλμ. Κανένας άνθρωπος (ίσως μόνο ελάχιστοι) δεν βλέπει ασπρόμαυρα.

Όμως η ασπρόμαυρη φωτογραφία συνεχίζει να είναι πιο σαγηνευτική, και για τους αποδέκτες αλλά και για τους φωτογράφους.

Κάντε ένα πείραμα. Πάρτε οποιαδήποτε φωτογραφία κι αφαιρέστε ‘της το χρώμα. Θα σας φανεί πιο καλλιτεχνική. Δεν ισχύει το ίδιο για τη ζωγραφική. Ένας πίνακας του Βαν Γκογκ χωρίς χρώμα είναι απλώς γκρίζος.

~~

Τις προάλλες βρήκα τυχαία την απάντηση σ’ αυτό το ερώτημα.

“Τα ζώα”, γράφει η Τεμπλ Γκράντιν, “βλέπουν σχεδόν ασπρόμαυρα, με λίγο ξεθωριασμένο μπλε και πράσινο. Το ασπρόμαυρο αυξάνει την αντίθεση (contrast). Οι αγελάδες βλέπουν τις σκιές στον δρόμο σαν λακούβες, σαν χάσματα.”

Παρακάτω γράφει:

“Στο Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο επιστρατεύτηκαν απ’ την κυβέρνηση των ΗΠΑ άνθρωποι με ασπρόμαυρη όραση. Αυτοί μπορούσαν πιο εύκολα να διακρίνουν στις κατασκοπευτικές φωτογραφίες ένα τανκ που ήταν κρυμμένο με δίχτυ παραλλαγής.”

Το αίνιγμα λύθηκε. Στο ασπρόμαυρο φιλμ είναι πιο έντονες, πιο ευδιάκριτες οι αντιθέσεις. Και ο ανθρωπινος νους λατρεύει τον δυαδικό τρόπο σκέψης: Μαύρο-Άσπρο, Σκοτάδι-Φως, Καλό-Κακό κλπ

~~{}~~

Θα μπορούσα να γράψω πολλά ακόμα για τη φωτογραφία, αλλά σίγουρα τ’ αυτιά σας ξεπάγιασαν με τόσο ασπρόμαυρο παγωτό.

Ο μόνος τρόπος να καταλάβεις τη φωτογραφία είναι να δεις.

Μια καλή αρχή είναι η σελίδα του Magnum Photos http://www.magnumphotos.com/

Επισκεφτείτε και το site του Βασίλη Μπάκαλου http://bakalos.com/

Αλλά, κυρίως, κοιτάξτε τον κόσμο γύρω σας. Χωρίς να σκέφτεστε λέξεις. Ακόμα κι ένα πιρούνι μεταρσιώνεται όταν το απαθανατίζεις.

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

Η πρώτη φωτογραφία είναι του Sebastião Salgado, Coal Mining, Dhanbad, India

Η τελευταία του André Kertész , La fourchette, 1928