Prozac, λίθιο, Risperdal, Haldol, Serzone, Luvox, Celexa, Thorazine, Lamictal, Effexor, Depakote, Zoloft, Remeron, Wellbutrin, Cytomel, Dexedrine, Imipramine, Parnate, Nortipryline…
Όχι, αυτός δεν είναι ένας τυχαίος κατάλογος με κάποια από τα ψυχοφάρμακα (αντικαταθλιπτικά, αγχολυτικά, αντιψυχωτικά) που κυκλοφορούν στις ΗΠΑ. Όλ’ αυτά, καθώς και 30 συνεδρίες ηλεκτροσόκ, δοκίμασε οικειοθελώς ο Τσάρλι Νιούιτς, για να καταφέρει να ζήσει ξανά. Αφού όλα απέτυχαν ο Τσάρλι πάλεψε (νομικά) για πολλά χρόνια, προκειμένου να του επιτραπεί να κάνει προσαγωγιοτομή.
Δεν σας λέει κάτι η λέξη; Είναι η εξέλιξη της πιο κακόφημης εγχείρησης (κάτι σαν τον Αδόλφο των εγχειρήσεων), της λοβοτομής.
~~{}~~
Θα πρέπει να παραδεχτώ ότι μέχρι χθες (κυριολεκτικά) πίστευα ότι η ψυχοχειρουργική είναι κάτι το δαιμονικό, ένας τρόπος που χρησιμοποιεί το ψυχιατρικό καθεστώς για να επιβάλλει την ομοιομορφία.
Έχοντας στο νου μου εικόνες, όπως του λοβοτομημένου Νίκολσον στη “Φωλιά του Κούκου”, και τραγούδια, όπως το “Teenage Lobotomy” των Ramones, είχα κλειδώσει την πεποίθηση: “Ψυχοχειρουργική = Κακό”.
Όμως, το έχουμε ξαναπεί, κάθε πεποίθηση είναι εχθρός της αλήθειας -ή της μάταιης αναζήτησης για την αλήθεια.
Ξεκλειδώστε, λοιπόν, το μυαλό σας, αν θέλετε να διαβάσετε το υπόλοιπο κείμενο.
–{}–
Μέχρι τα 22 του χρόνια ο Τσάρλι ήταν ένας μηχανολόγος-γεωλόγος του Τέξας, με χάμπουργκερ, μπέιζμπολ και καλή δουλειά. Ένα πρωινό, χωρίς τίποτα να προοιωνίζει την καταστροφή, σηκώθηκε από το κρεβάτι και άρχισε να μετράει, να ελέγχει, να αγγίζει ψυχαναγκαστικά τα πάντα.
Η ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή τον αχρήστεψε. Δεν μπορούσε να εργαστεί ή να κάνει σεξ, να βγει με τους φίλους του για μια μπύρα ή να πάει βόλτα στην εξοχή, αφού όλη μέρα ήταν απασχολημένος με επαναλαμβανόμενες τελετουργικές κινήσεις.
“Ήταν απίστευτο πόσο ξαφνικά έγινε”, λέει ο ίδιος. “Τη μια μέρα ήμουν καλά και την επομένη…”
~
Ο εγκέφαλος είναι ένα εξαιρετικά πολύπλοκο όργανο. Ως τώρα δεν έχουμε καταλάβει επακριβώς τι διαχωρίζει τη λειτουργικότητα από την πλήρη αποδιοργάνωση.
Ίσως είναι μόνο θέμα τύχης. Κι ο Τσάρλι ατύχησε. Το χειρότερο ήταν ότι καμιά θεραπεία δεν μπόρεσε να τον βοηθήσει. Έτσι αποφάσισε να προχωρήσει σε προσαγωγιοτομή, να εγχειρίσει την “ψυχή” του. (Υπάρχει πολύ σοβαρός λόγος που κλείνω την ψυχή μέσα σε κάγκελα στίξης. Θα καταλάβετε τι εννοώ διαβάζοντας.)
Ας δούμε πρώτα πως βρέθηκε αυτή η θεραπεία για τον Τσάρλι, ξεκινώντας με τον δαιμονικό της πρόγονο, τη λοβοτομή.
–{}–
Τη λοβοτομή την επινόησε ο Πορτογάλος νευρολόγος Αντόνιο Έγκαζ-Μονίζ. Το 1935, σε ένα συνέδριο νευρολογίας στο Λονδίνο, έμαθε για τη θεραπεία ενός μανιακού χιμπαντζή, με το ψαλίδισμα των ινών που συνδέουν τους πρόσθιους λοβούς με το μεταιχμιακό σύστημα.
“Γιατί να μην απαλλάξουμε με χειρουργικά μέσα και τους ανθρώπους από αγχώδεις καταστάσεις;” ρώτησε ο Μονίζ τους συνέδρους.
‘Ολοι σοκαρίστηκαν, ίσως γιατί τόλμησε να πει αυτό που όλοι σκέφτονταν.
Ήταν θεμιτό, δεοντολογικό, ηθικό, να χειρουργήσουν τη βάση της ψυχής;
~
Σκεφτείτε για μια στιγμή. Αν αντέδρασαν έτσι οι συνάδελφοι του, ποια θα ήταν η αντίδραση αν ο Μονίζ τολμούσε να πει κάτι τέτοιο σ’ ένα συνέδριο της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας; Ίσως και να τον πετούσαν στην πυρά, αφού κάθε ιερέας πιστεύει ότι η ψυχή είναι το θεϊκό κομμάτι του ανθρώπου… Και δεν έχουν άδικο να το πιστεύουν, αφού η ψυχή ανήκει στη δικαιοδοσία της Εκκλησίας, όχι της ιατρικής.
Υπάρχει ένα μεγάλο εννοιακό λάθος, μια σύγχυση που ίσως σχετίζεται και με την κακή χρήση της γλώσσας. Αλλά αυτό θα το δούμε αργότερα.
~
Ο Μονίζ επέστρεψε στην Πορτογαλία, στο άσυλο όπου εργαζόταν. Ανάμεσα σε εκείνους τους ανθρώπους που ήταν καταδικασμένοι να υποφέρουν, δεμένοι, περιορισμένοι, ασυνάρτητοι, χωρίς ελπίδα λύτρωσης, πήρε την απόφαση του: Θα τρυπούσε και θα εισχωρούσε στο μεγαλύτερο άβατο του ανθρώπου, σ’ αυτό που τον κάνει άνθρωπο, στον εγκέφαλο.
Πρώτα πήρε μερικά πτώματα από το νεκροτομείο και εξασκήθηκε σε αυτά. Με ένα στιλό (ο συμβολισμός αυτής της επιλογής θα μπορούσε να πυροδοτήσει δεκάδες νέα κείμενα) έψαχνε να βρει την κατάλληλη γωνία και βάθος στο φλοιό του εγκεφάλου.
–{}–
Η πρώτη του ασθενής ήταν μια συνομήλικη του, η κυρία Μ, 63 ετών. Έπασχε από βαθιά κατάθλιψη, παραληρηματικό άγχος και παρανοϊκές ιδέες. Είχε μείνει στο άσυλο 5 χρόνια και δεν προβλεπόταν να βγει ποτέ από εκεί. Ο Μονίζ της μίλησε για την πειραματική θεραπεία. Εκείνη ήθελε μόνο να απαλλαγεί από τον πόνο της “ψυχής” της. Ο τρόπος δεν την ένοιαζε.
Στις 11 Νοεμβρίου 1935 άλειψαν το ξυρισμένο της κρανίο με νοβοκαϊνη και άνοιξαν δυο οπές στη βάση του τριχωτού. Από εκεί ο Μονίζ πέρασε μια σύριγγα γεμάτη οινόπνευμα και την άδειασε στον εγκέφαλο της.
Η πρώτη λοβοτομή δεν έγινε με νυστέρι! Αλλά ήταν επιτυχημένη. Η κυρία Μ. απαλλάχτηκε από τους δαίμονες που δεν την άφηναν να κοιμηθεί. Δυο μήνες μετά πήρε εξιτήριο.
Ο Μονίζ συνέχισε, επιλέγοντας ασθενείς σαν να ήταν ινδικά χοιρίδια. Αυτό σημαίνει ότι δεν τους εγχειρούσε με βάση τη διάγνωση, αλλά με βάση τη διαθεσιμότητα. Από τις πρώτες είκοσι περιπτώσεις θεραπεύτηκαν εντελώς οι εφτά, μερικώς ακόμα εφτά και έξι ασθενείς δεν έδειξαν καμία βελτίωση. Έτσι ισχυρίστηκε ο Μονίζ.
Δημοσίευσε τα ευρήματα του το 1937, στο American Journal of Psychiatry, και έτσι η λοβοτομή πέρασε τον Ατλαντικό.
–{}–
Δύο Αμερικάνοι ψυχίατροι, οι Φρίμαν και Γουότς, έκαναν μια διαφορετική προσέγγιση, την οποία ονόμασαν διακογχική λοβοτομή.
Εκείνοι εισχωρούσαν στον εγκέφαλο, με τη βοήθεια ενός αιχμηρού εργαλείου, από το οστό της οφθαλμικής κόγχης, ακριβώς πάνω από το βολβό του ματιού.
Τα αποτελέσματα αρχικά ήταν εξαιρετικά. Μετά άρχισαν τα παρατράγουδα.
Κρίσεις. Θάνατοι. Σπασμένα αιμοφόρα αγγεία. Μια λεπίδα που χάθηκε μέσα στον εγκέφαλο. Λοιμώξεις -αφού οι Φρίμαν και Γουότς δεν φρόντιζαν καν να αποστειρώσουν τα εργαλεία τους.
Κάποιοι ασθενείς μετά την εγχείρηση συμπεριφέρονταν σαν παιδιά: Κρατούσαν τα αρκουδάκια τους και ακολουθούσαν πειθήνια εντολές.
Τότε ο Φρίμαν έκανε το πιο ατυχές σχόλιο που θα μπορούσε να κάνει.
Είπε: “Οι ασθενείς που έχουν υποβληθεί σε λοβοτομή γίνονται καλοί πολίτες”.
Κάποιες φορές είναι καλύτερα να μη μιλάς.
~
Καλλιτέχνες, διανοούμενοι και δημοσιογράφοι αποκήρυξαν συλλήβδην την ψυχοχειρουργική. Οι συγγραφείς ξεκίνησαν να φαντάζονται και να γράφουν για ανθρώπους-ρομπότ, πειθήνια όργανα της εξουσίας.
Η εφημερίδα Nation έγραψε: “Δημιουργούμε ομάδες ανθρώπων με εγκεφαλική βλάβη που θα είναι πολίτες αυτής της χώρας.”
Όμως, όπως προέβλεψε ο Χάξλεϊ, δε χρειάζεται η λοβοτομή για να συμβεί αυτό -ούτε οι αεροψεκασμοί. Υπάρχουν άλλες μέθοδοι χειραγώγησης, πολύ πιο αποτελεσματικές, πιο μαζικές και ανέξοδες.
–[]–
Οι λοβοτομές συνεχίστηκαν, αφού πολλοί ασθενείς είδαν τη ζωή τους να βελτιώνεται, χωρίς να γίνονται ρομπότ.
Από το 1937 έως το 1949, όταν απονεμήθηκε στο Μονίζ το βραβείο Νόμπελ, η επέμβαση ήταν τόσο διάσημη ώστε μόνο στις ΗΠΑ είχαν πραγματοποιηθεί 20.000 εγχειρήσεις.
Το 1950 ανακαλύφτηκε το πρώτο αντιψυχωτικό φάρμακο και η συχνότητα των λοβοτομών μειώθηκε.
Τα ψυχοφάρμακα δεν ήταν περισσότερο αποτελεσματικά από τη λοβοτομή και συχνά είχαν εξίσου “ενοχλητικές” παρενέργειες.
Όμως ήταν περισσότερο κερδοφόρα, μπορούσε να τα χορηγήσει οποιοσδήποτε ψυχίατρος και -κυρίως- δεν ήταν τρομακτικά.
Είναι πολύ πιο εύκολο να καταπίνεις ένα χαπάκι κάθε μέρα από το να σου ανοίγουν μια τρύπα στο κεφάλι, έτσι δεν είναι;
~
Μέχρι τη δεκαετία του ’70 πραγματοποιούνταν λιγότερες από είκοσι λοβοτομές το χρόνο.
Οι χειρουργοί ανέπτυξαν στερεοτακτικά όργανα ακριβείας που εξασφάλιζαν την είσοδο ενός μικρού ηλεκτρόδιου, το οποίο κατέστρεφε πολύ μικρά κομμάτια ιστού, σε αντίθεση με τις βόμβες οινοπνεύματος και την τυφλή ψηλάφηση της λεπίδας.
Το ’70 το Αμερικανικό Κονγκρέσο συνέστησε ειδική εξεταστική επιτροπή για την Ψυχοχειρουργική, με σκοπό να την κηρύξει παράνομη. Προς έκπληξη όλων η επιτροπή αποφάνθηκε ότι η ψυχοχειρουργική είναι μια νόμιμη διαδικασία που έχει αξιοσημείωτη θεραπευτική αξία για συγκεκριμένες διαταραχές.
Οι γερουσιαστές και η κοινή γνώμη δεν πείστηκαν, έτσι μέχρι σήμερα το να επιλέξεις να υποβληθείς σε προσαγωγιοτομή είναι εξίσου δύσκολο με το να επιλέξεις να σταματήσεις να πληρώνεις φόρους και λογαριασμούς, ζώντας απομονωμένος και ασκητικά σε ένα βουνό.
(Αναφέρομαι στις ΗΠΑ. Δεν ξέρω τι ισχύει στην Ελλάδα και στην Ευρωπαϊκή Ένωση για την Ψυχοχειρουργική).
–{}–
Ο Τσάρλι, ο ιδεοψυχαναγκαστικός γεωλόγος, μαζί με το γιατρό του, εργάστηκαν σκληρά για να καταφέρουν να πάρουν την έγκριση από την Εθνική Επιτροπή για την Ασφάλεια των Ανθρώπινων Υποκειμένων.
Τα κατάφεραν, και ο Τσάρλι -έχοντας τις αισθήσεις του, αφού ο εγκέφαλος δεν πονάει- έμεινε με τα μάτια ανοικτά όση ώρα οι γιατροί κατέστρεφαν εγκεφαλικό ιστό.
Πέντε μέρες μετά την εγχείρηση η ιδεοψυχαναγκαστική νόσος είχε εξαφανιστεί, χωρίς καμία παρενέργεια. Ο Τσάρλι δεν έχασε το χιούμορ του, ούτε του έτρεχαν τα σάλια κοιτώντας ασκαρδαμυκτί τον τοίχο.
Τα τεστ έδειξαν ότι η μνήμη του δεν αντιμετώπισε κάποια εξασθένηση και ο δείκτης νοημοσύνης του ήταν υψηλότερος από ό,τι ήταν προεγχειρητικά. Και, κυρίως, δεν γυρνούσε είκοσι φορές γύρω από το δεξί του πόδι, πριν να κάνει ένα βήμα.
Όταν η Lauren Slater τον ρώτησε πως αισθάνεται εκείνος είπε:
“Θαυμάσια! Δεν είμαι διαταραγμένος. Όχι πια… Αν δεν φύγει κι η κατάθλιψη θα πάω πίσω στη Βοστόνη, να κάνω μια τομή ακόμα”.
Γιατρέ, αύξησε τη δόση μου! Γιατρέ, κόψε λίγο ακόμα φλοιό!
—-{}—-
Σίγουρα δεν θα περιμένατε να ακούσετε κάτι τέτοιο από τον Γελωτοποιό, αλλά πιθανότατα η ψυχοχειρουργική να διαδραματίσει πολύ σημαντικό ρόλο στον εικοστό πρώτο αιώνα.
Καθώς οι γνώσεις μας για τον εγκέφαλο αυξάνονται και τα εργαλεία, οι τεχνικές τελειοποιούνται (ήδη μιλούν για ακτίνες λέιζερ ή ακτινοβολία Γάμμα, για μαγνητική και ηλεκτρική διέγερση σε ασθένειες όπως το Αλτσχάιμερ) τα ψυχοφάρμακα θα μοιάζουν παρωχημένα, σαν πετρελαιοκηλίδες που απλώνονται ανεξέλεγκτα σε όλο τον εγκέφαλο.
Ίσως όμως κι αυτά να γίνουν πιο εξειδικευμένα μέρα με τη μέρα.
Σε αυτούς που θα αντιδράσουν στην ιδέα της ψυχοχειρουργικής θα πρέπει να θυμίσουμε ότι υπάρχουν ψυχικά νοσήματα που δεν θεραπεύονται με την ψυχανάλυση, την γνωσιακή-συμπεριφορική θεραπεία και τα lexotanil.
Υπάρχουν άνθρωποι που υποφέρουν. Και κάθε άνθρωπος πρέπει να έχει το δικαίωμα να κάνει ό,τι θέλει με το σώμα του, με τον εγκέφαλο του.
Με την ψυχή του;
Ο εγκέφαλος είναι ένα όργανο, όπως η καρδιά και τα νεφρά. Δεν είναι ο πυρήνας της ψυχής.
–{}–
Το μεγαλύτερο εννοιακό σφάλμα, γλωσσικό σφάλμα ουσιαστικά, είναι ότι συνδέσαμε τις λειτουργίες του εγκεφάλου, καθώς και τις επιστήμες ή τις ψευδοεπιστήμες που έχουν ως αντικείμενο τον εγκέφαλο, τις συνδέσαμε με την αφηρημένη έννοια της ψυχής.
Ψυχολογία, ψυχανάλυση, ψυχιατρική, ψυχοθεραπεία, ψυχοφάρμακα, ψυχοχειρουργική.
Συνδέσαμε την επιστήμη με την μεταφυσική, χρησιμοποιώντας εσφαλμένα μια ελληνική λέξη, η οποία δεν είχε καμία σχέση με τον εγκέφαλο.
“Πως μπορείς να χειρουργήσεις την ψυχή;” θα αναρωτηθεί κάποιος. Βεβαίως και δεν μπορείς. Μπορείς να χειρουργήσεις τον θεό;
Η ψυχή ανήκει στη δικαιοδοσία των θρησκειών -ίσως και των ποιητών.
Ο εγκέφαλος είναι ένα όργανο του σώματος και μπορεί να χειρουργηθεί, από έναν εγκεφαλοχειρουργό.
Αυτός δεν επεμβαίνει στην ψυχή.
Πρέπει να συνηθίσουμε τον διαχωρισμό, παρά τις αντιδράσεις των θρησκόληπτων, οι οποίοι ίδια αντιδρούσαν στις πρώτες μεταμοσχεύσεις, όπως και σε κάθε πρόοδο της ιατρικής επιστήμης.
Αν η επιστήμη συμπορευόταν με τη θρησκεία, η βρεφική θνησιμότητα θα ήταν στα ίδια επίπεδα που βρισκόταν στο Μεσαίωνα και κάθε λοιμώδης ασθένεια θα εξολόθρευε τον πληθυσμό ολόκληρων ηπείρων.
~~~~~~~~~~~~~~~–{}–~~~~~~~~~~~~~~~
Αυτό το κείμενο γράφτηκε με τη βοήθεια της Lauren Slater. Ένα από τα βιβλία της, “Το Κουτί της Ψυχής”, κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Οξύ, μτφ Δέσποινα Αλεξανδρή. Είναι ένα βιβλίο που αξίζει, όχι μόνο να διαβάσετε, αλλά και να το έχετε στη βιβλιοθήκη σας.
~
Η συγκλονιστική φωτογραφία είναι του W. Eugene Smith.HAITI. 1958. Port au Prince. Ψυχιατρικό άσυλο
