[…] Την ίδια περίοδο ο Ντοστογιέφσκι είχε τεθεί υπό απαγόρευση, για τον «απαράδεχτο αστικό μυστικισμό του και τη μανία του να αποκαλύπτει εξαντλητικά την παθιασμένη υποκειμενικότητα, τον σκοτεινό εσωτερικό κόσμο και τη νοσηρή θεοληψία των απίθανα εγωκεντρικών ηρώων του», σύμφωνα με τη χαρακτηριστική φράση του αρχηγέτη του σοσιαλιστικού ρεαλισμού, Σντάνωφ.
Από την εισαγωγή σε μια συλλογή διηγημάτων του Τσέχωφ
–
Θα το παραδεχτώ δημοσίως και ευθαρσώς ότι δεν έχω διαβάσει ακόμα τους αδελφούς Καραμαζώφ. Έχω αγγίξει πολλές φορές τη ράχη τους, στη δημοτική βιβλιοθήκη, αλλά δεν τους κατέβασα από το ράφι.
Μια φορά πήγα αποφασισμένος, πιστεύοντας ότι είχε έρθει η ώρα. Αλλά έκανα λάθος· ο πρώτος τόμος έλειπε. Κάποιος άλλος αναγνώστης αποφάσισε για μένα. Διάβασα άλλα βιβλία του, όμως αυτό το συγκεκριμένο αρνείται να με δεχτεί.
–
Ο αναγνώστης δεν είναι λωτοφάγος. Δεν διαβάζει για να ξεχαστεί. Διαβάζει για να ζήσει. Και αν προσπαθήσεις να ζήσεις ένα βιβλίο για το οποίο δεν είσαι έτοιμος, τότε ο οργανισμός σου το αποβάλλει, σαν ακατάλληλο μόσχευμα.
Κάτι τέτοιο έπαθα όταν ξεκίνησα να διαβάζω το Δόκτωρ Ζιβάγκο, σε μια στιγμή της ζωής μου που δεν είχα την κατάλληλη διάθεση και υπομονή. Μετά από δέκα σελίδες δεν μπορούσα να καταλάβω ποιος-ήταν-ποιος, αφού όλα εκείνα τα παράξενα τριπλά ρωσικά ονόματα είχαν μπλεχτεί μέσα στο μυαλό μου.
Είναι σαν το ανέκδοτο του Γούντι Άλεν:
Λέει ο Γούντι σε κάποιον φίλο:
“Κάνω μαθήματα ταχείας ανάγνωσης”.
“Α, ναι; Και πώς πάει;” τον ρωτάει εκείνος.
“Πολύ καλά”, λέει ο Γούντι. “Διάβασα το Πόλεμος και Ειρήνη σε δυο ώρες.”
“Δεν το ‘χω διαβάσει. Τι λέει το βιβλίο;”
“Για κάτι Ρώσους”, απαντάει ο Γούντι.
–
Ο κόσμος μας απαρτίζεται από περιπτώσεις, όπως είπε ένας τρελός φιλόσοφος, ο Βιτγκενστάιν.
Κάθε βιβλίο συνιστά μια μοναδικότητα, που δεν μπορεί να γενικευτεί. Έτσι και κάθε συγγραφέας, κάθε αναγνώστης, κάθε άνθρωπος.
Το 1961, ένας Αμερικάνος νευρολόγος, ο Norman Geschwind, αναφέρθηκε στη σημασία που είχε για το έργο του Ντοστογιέφσκι, η κροταφική επιληψία του.
Ο Ντοστογιέφσκι πράγματι υπέφερε και… απολάμβανε αυτή την ασθένεια.
“Τι κι αν είναι αρρώστια;” λέει με το στόμα του Μίσκι. “Εφόσον το αποτέλεσμα, εκείνο το ένα λεπτό της αίσθησης, αργότερα γίνεται ανάμνηση, αναλύεται υπό συνθήκες υγείας και αποδεικνύεται το αποκορύφωμα της αρμονίας και του κάλλους, της πληρότητας;”
Ο συγγραφέας, μέσα σ’ εκείνον τον απροσδιόριστο χρόνο της επιληπτικής κρίσης, οραματιζόταν (βίωνε μάλλον) ολόκληρους μυστικιστικούς κόσμους – και ήρωες απίθανα εγωκεντρικούς.
Όμως εκείνο το ένα λεπτό της υπερβατικής αίσθησης χρειαζόταν την ανάλυση του ντοστογιεφστικού νου (υπό συνθήκες υγείας), για να γίνει σπουδαίο μυθιστόρημα. Κανείς άλλος δεν θα μπορούσε να το αποδώσει με τέτοιον τρόπο.
–
Ο Geschwind ήταν πεπεισμένος ότι οι ασθενείς με κροταφική επιληψία παρουσίαζαν “ένα αυξημένο ενδιαφέρον για φιλοσοφικά, θρησκευτικά και συμπαντικά ζητήματα”.
Όμως τόνισε, αποφεύγοντας τις γενικεύσεις και τον λαϊκισμό της εκλαϊκευμένης επιστήμης, ότι οι μεταβολές της προσωπικότητας στην επιληψία των κροταφικών λοβών δεν μπορούν να θεωρηθούν γενικά αρνητικές ή θετικές.
Αυτή η τραγική ασθένεια μπορεί να είναι ευλογία για έναν ιδιοφυή συγγραφέα, όπως ο Ντοστογιέφσκι, αλλά δεν αρκεί από μόνη της για να κάνει Ντοστογιέφσκι κάθε συγγραφέα.
~~
Όπως ακριβώς συμβαίνει και με τα ναρκωτικά. Στον καλλιτεχνικό χώρο είναι πολύ πιο συνηθισμένες οι εθιστικές ουσίες. Οι συγγραφείς είναι γνωστοί για την αγάπη τους στο ποτό -από τον Λόντον και τον Τζόις, μέχρι τον Κέρουακ και τον Μπουκόφκσι, θα βρούμε έναν ατελείωτο κατάλογο συγγραφέων που έπιναν περισσότερο απ’ όσο άντεχαν.
Οι μουσικοί και οι ηθοποιοί προτιμούν τα ψυχαγωγικά και τα οπιούχα ναρκωτικά.
Στο συγκεκριμένο κείμενο δεν θα μας απασχολήσει ποια είναι η αιτία αυτής της υπερκατανάλωσης ουσιών. Αν είναι η ανοχή της κοινωνίας, η ευαισθησία των καλλιτεχνών, ο τρόμος της έκθεσης στο κοινό ή η αναζήτηση έμπνευσης.
Αυτό που πρέπει να θυμόμαστε είναι ότι δεν κάνει η ουσία τον καλλιτέχνη. Ο Παύλος Σιδηρόπουλος δεν έγινε ο Πρίγκηπας επειδή έπαιρνε ηρωίνη. Όσα ναρκωτικά και να πάρει ένας ατάλαντος δεν πρόκειται να γίνει Σιδηρόπουλος.
Ούτε και πρόκειται να σε βοηθήσει η επιληψία, η μανιοκατάθλιψη, η σχιζοφρένεια, να δημιουργήσεις κάτι σημαντικό -μόνο που θα υποφέρεις.
~
Όταν ήμουν νέος κι ανόητος (μετά μεγάλωσα, αλλά παρέμεινα ανόητος) έλεγα σε κάποιον φίλο ψυχολόγο ότι θα ήθελα να ήμουν σχιζοφρενής, προκειμένου να γράψω “πρωτότυπα κείμενα”.
Ο Αντρέας μου απάντησε ότι αν είχα σχιζοφρένεια θα δυσκολευόμουν να γράψω έστω ένα διήγημα. Ότι είναι ελάχιστοι οι άνθρωποι που καταφέρνουν να αντιμετωπίσουν αυτή την τόσο σκληρή αποδιοργάνωση του νου, όχι για να δημιουργήσουν, απλά για να ζήσουν.
Ήξερε τι έλεγε. Αυτός είχε δει την κόλαση που ζουν – όταν δούλευε στα ψυχιατρεία. Εγώ, ως καλλιτέχνης, το φανταζόμουν ως μια “εύκολη” διέξοδο απ’ την κοινοτοπία.
Όμως δεν υπάρχει βασιλική οδός για τη δημιουργία.
~~
Για όσους δεν το γνωρίζουν, ο βασιλιάς της Αιγύπτου είχε πάει στον Ευκλείδη για να μάθει γεωμετρία. Αλλά, σαν τον Γούντι Άλεν, ήθελε να κάνει ταχύρρυθμα μαθήματα, αφού ως βασιλιάς δεν είχε χρόνο να ξοδέψει.
Ο Ευκλείδης, που διόλου δεν νοιάζονταν να είναι ευπειθής, του απάντησε: “Δεν υπάρχει βασιλική οδός για τη γεωμετρία”.
Ας επιστρέψουμε στον Ντοστογιέφκσι και σε άλλους “τρελούς” καλλιτέχνες.
–
Ο αρχικός όρος του Γκέσουιντ “σύνδρομο μεσοκριτικής προσωπικότητας”, σύντομα έγινε “σύνδρομο Γκέσουιντ-Ουάξμαν”, μετά μετονομάστηκε σε “σύνδρομο Ντοστογιέφκσι” και τώρα πια μπορείτε να το βρείτε και ως “Ντοστογιέφσκια επιληψία”.
Είναι πολύ εντυπωσιακή ονομασία, δεν είναι; Η μισή επιτυχία κάθε πράγματος είναι το όνομα που της δίνουμε. Είναι δύσκολο να ξεχάσεις την ονομασία “Σονάτα του Σεληνόφωτος”, ενώ κανείς δεν θυμάται τη “Σονάτα για πιάνο αρ. 14 σε ντο δίεση μινόρε”.
Όμως πρόκειται για το ίδιο έργο.
–
Στην προσπάθεια τους να γίνουν μπεστ-σελλερίστες πολλοί ψυχίατροι και νευρολόγοι υποβίβασαν την πολυπλοκότητα της προσωπικότητας σε εκδηλώσεις νευρολογικών ή ψυχιατρικών διαταραχών (όπως στην περίπτωση του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου, που υποτίθεται ότι ζωγράφιζε με τον τρόπο που ζωγράφιζε επειδή είχε προβλήματα όρασης), παραβλέποντας και αδιαφορώντας για όλους τους άλλους παράγοντες που καθορίζουν μια ζωή, πόσο μάλλον για το χαοτικό τρόπο που οι εξωτερικές και οι εσωτερικές συνθήκες διαμορφώνουν την αδιαπραγμάτευτη μοναδικότητα του ατόμου.
–
Θέλετε παραδείγματα αυτής της ψυχοπαθολογικής γενίκευσης;
Η Eve Laplante αναγνωρίζει την κροταφική επιληψία όχι μόνο στον Ντοστογιέφσκι, αλλά και στους: Βαν Γκογκ, Πόε, Φλομπέρ, Μοπασάν, Κιρκεργκάαρ, Λούις Κάρολ.
Ο William Gordon Lennox προσθέτει τον Σωκράτη, τον Βούδα, τον Απόστολο Παύλο, τον Μωάμεθ, τον Νεύτωνα, τον Στρίνμπεργκ, τον Παγκανίνι και τον Προυστ.
Ο Σάμιουελ Τζόνσον είχε το σύνδρομο Τουρέτ, ο Μπάρτοκ και ο Αϊνστάιν ήταν στο φάσμα του αυτισμού – και η μανιοκατάθλιψη είναι απαραίτητο προσόν για κάθε καλλιτέχνη που σέβεται τον εαυτό του: Μπαλζάκ, Μποντλέρ, Μπερλιόζ, Μπλέικ, Μπρούκνερ, Μπάιρον, Μπροντέ (και είμαστε μόνο στο “B”).
–
Η αλήθεια είναι ότι πολλοί από τους άνωθεν ίσως και να ήταν επιληπτικοί, ασπεργκεριανοί, μανιοκαταθλιπτικοί.
Ή -τουλάχιστον- είχαν κάποια από αυτά τα χαρακτηριστικά, ειδικά αν τα θεωρήσουμε σε ένα συνεχές, από το βαθύ μπλε στο ανοιχτό γαλάζιο (βλέπε παλιότερο κείμενο: “Ο κατακερματισμένος άνθρωπος και ο τρελός “άλλος””).
Όμως δεν ήταν η μανιοκατάθλιψη που έκανε τον Μποντλέρ σπουδαίο ποιητή ούτε η ντοστογιέφσκια επιληψία που έκανε τον Ντοστογιέφσκι τον χειρότερο εχθρό του αρχηγέτη του σοσιαλιστικού ρεαλισμού, του Σντάνωφ.
Καμία επιληψία ούτε μανιοκατάθλιψη ούτε σύνδρομο Άσπεργκερ- Τουρέτ- Γκέσουιντ, δεν θα μπορούσε να κάνει κάθε Ρώσο συγγραφέα να αποδώσει τόσο αριστουργηματικά την παθιασμένη υποκειμενικότητα, τον σκοτεινό εσωτερικό κόσμο και τη νοσηρή θεοληψία των ηρώων του.
Το κατηγορητήριο του ρεαλιστή αρχηγέτη είναι (παραδόξως) ο απόλυτος φόρος τιμής για έναν από τους μεγαλύτερους συγγραφείς που έχει γνωρίσει η ανθρωπότητα.
Και η περίπτωση του Ντοστογιέφσκι αποδεικνύει το θεμελιώδες αξίωμα της ψυχολογίας:
Κάθε άνθρωπος είναι μοναδικός και ανεπανάληπτος.
Καθώς και το θεμελιώδες αξίωμα της καλλιτεχνικής δημιουργίας: Γράφε! Ζωγράφιζε! Τραγούδα! Κάνε θέατρο!
Δεν υπάρχει βασιλική οδός. Χωρίς επιμονή, υπομονή και προσπάθεια τίποτα δεν συμβαίνει.
Τέλος, το θεμελιώδες αξίωμα της κοινωνίας, όπως το διατύπωσε μια αυτιστική γυναίκα, η υπέροχη Τεμπλ Γκράντιν: “Χρειαζόμαστε όλα τα είδη των μυαλών”.
Όταν αποκλείεις έστω έναν άνθρωπο, μειώνεις τις πιθανότητες της ανθρωπότητας να αποκτήσει έναν Ντοστογιέφσκι.
Και τότε θα μείνουμε μόνο με τους Σντάνωφ αυτού του κόσμου. Τι κρίμα! Τι φτώχεια!
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
Στη φωτογραφία ένας ακόμα τρελός καλλιτέχνης, ο διπολικός Τζάκσον Πόλοκ, που σκοτώθηκε οδηγώντας μεθυσμένος.
Κι ένα απόσπασμα απ’ τη ταινία για τον Πόλοκ, με πρωταγωνιστή τον Εντ Χάρις.
