“Οι αληθινοί παράδεισοι είναι οι παράδεισοι που έχουν χαθεί.”
Μαρσέλ Προυστ
~~~~~~~~~~~~~~~~~
Κάθε μύθος κρύβει ψήγματα αλήθειας. Αν τον διυλίσεις προσεκτικά σαν χρυσοθήρας, αν ψάξεις το νόημα και το συσχετίσεις με όσα γνωρίζεις μπορείς να δεις μια αναπαράσταση του κόσμου να αναδύεται. Του κόσμου όπως τον έζησαν και τον αντιλαμβάνονταν οι προ-ιστορικοί.
(Προϊστορικούς αποκαλώ όλους τους σάπιενς πριν ξεκινήσουν να καταγράφουν την Ιστορία. Οι μύθοι είναι η πρώτη απόπειρα καταγραφής, τυλιγμένη σε υπερφυσικά ενδύματα. Ακόμα κι ο Ηρόδοτος, ο πατέρας της ιστορίας, συμπεριλαμβάνει πολλούς μύθους στο “Ιστορίες”, αφού έγραφε ό,τι άκουγε.)
Ένας απ’ τους πιο γνωστούς παγκόσμιους μύθους είναι εκείνος του Χαμένου Παράδεισου, όπως καταγράφτηκε στην Εβραϊκή Τορά (ή Πεντάτευχος, τα πέντε πρώτα βιβλία της Παλαιάς Διαθήκης των χριστιανών).
~~
Ο μύθος της Γένεσης, με τη Δημιουργία του Κόσμου και των πρωτόπλαστων, με τον Παράδεισο, τον Εωσφόρο και την Έξωση, έχει καταγραφεί στο συλλογικό ασυνείδητο της ανθρωπότητας ισχυρά όσο λίγοι μύθοι.
Πολλοί ποιητές και λογοτέχνες έγραψαν για τον Χαμένο Παράδεισο, με κορυφαίο το έπος του Μίλτον “Paradise Lost”.
Κάποιοι ψυχαναλυτές θεώρησαν τον Χαμένο Παράδεισο ως σύμβολο της ωκεάνιας γαλήνης που βιώνει κάθε άνθρωπος στη μήτρα. Κι η γέννηση είναι η τραυματική έξωση απ’ τη μήτρα.
Όμως μήπως ο μύθος του Χαμένου Παράδεισου αναφέρεται -συμβολικά- σε μια πραγματική περίοδο; Και συγκεκριμένα στο πέρασμα του Σάπιενς απ’ το στάδιο του κυνηγού-τροφοσυλλέκτη στην αγροτική κοινωνία;
Ας διαβάσουμε υπό αυτό το πρίσμα κάποια κομμάτια της Γένεσης, συνδυάζοντας ‘τα με την τραυματική εμπειρία για την ανθρωπότητα που κατ’ ευφημισμό αποκαλείται Αγροτική Επανάσταση.
~~
Εν αρχή ο θεός έβαλε τους πρωτόπλαστους στον Κήπο της Εδέμ, όπου “υπάρχουν όλα τα δέντρα που είναι ωραία στην όραση, ευχάριστα στη γεύση και θρεπτικά”.
Την Εδέμ έβρεχαν τα τέσσερα παρακλάδια ενός μεγάλου ποταμού. Ήταν ο “παράδεισος της χαράς και της τέρψεως”. Τα θηρία και τα ζώα όλα ήταν κατώτερα του Αδάμ -αφού αυτός τους έδωσε ονόματα.
“Οι πρωτόπλαστοι ήταν γυμνοί, και δεν ντρέπονταν ο ένας τον άλλον, γιατί ήταν αγνοί κι αθώοι.”
Έχουμε, λοιπόν, κάποιους ανθρώπους που ζουν γυμνοί στον παράδεισο της χαράς, τρώνε απ’ όλα τα δέντρα που έχουν φυτρώσει (δεν τα έχουν φυτέψει αυτοί) και εξουσιάζουν τα θηρία και τα πτηνά (για το πώς οι Σάπιενς, οι σπουδαίοι κυνηγοί, εξαφάνισαν τη μεγαπανίδα κάθε ηπείρου όπου βρέθηκαν θα πούμε σε άλλο κείμενο).
Αυτή είναι μια εξιδανικευμένη περιγραφή της ζωής των Σάπιενς μέχρι το 10.000 π.Χ.
~~
Προσοχή! Όταν αναφερόμαστε σε πρωτόγονους φέρνουμε στο νου τις φυλές που ανακαλύφτηκαν τον 19ο και 20ο αιώνα, και που επιβίωναν σε πολύ σκληρά οικοσυστήματα.
Ο Αμαζόνιος και η ζούγκλα της Νέας Γουινέας, καθώς κι οι έρημοι της Αυστραλίας δεν μοιάζουν καθόλου με τα εδάφη της Μεσογείου και της Εύφορης Ημισέληνου, όπου αναπτύχτηκαν αργότερα οι πρώτοι μεγάλοι πολιτισμοί.
Φανταστείτε τους πρωτόγονους Σάπιενς, που ζούσαν σε μικρές ομάδες στο Πήλιο ή στην Κρήτη. Να τρώνε απ’ τα δέντρα, να κυνηγούν, να ψαρεύουν. Και γυμνοί (“αγνοί κι αθώοι”) ν’ απολαμβάνουν τον ήλιο και τη θάλασσα, όλη τους τη ζωή.
Αυτό μοιάζει πιο πολύ με τον παράδεισο, παρά οι δεκαπενθήμερες διακοπές σε κάποιο ξενοδοχείο, Αύγουστο μήνα.
Τι συνέβη μετά στους πρωτόπλαστους της Κρήτης, του Πηλίου και της Μεσοποταμίας;
~~
Η Γεωργική Επανάσταση ταυτίζεται χρονολογικά με την επαρχή της οργανωμένης θρησκείας. Μέχρι τότε οι σάπιενς ήταν ανιμιστές. Πίστευαν στο ποτάμι, στον ήλιο και τη σελήνη, στο δέντρο και στο φίδι. Όλα είχαν ψυχή.
Καθώς ο σάπιενς αρχίζει να μένει μόνιμα σ’ ένα μέρος και να καλλιεργεί τη γη, αντί να είναι νομάς, διαπράττει την ύβρη. Η σχέση του με το περιβάλλον διαφοροποιείται.
Τότε ο Θεός λέει στον Αδάμ: “Με λύπη και κόπο θα κερδίζεις την τροφή σου απ’ τη γη, όλες τις ημέρες της ζωής σου. Με τον ιδρώτα του προσώπου σου θα τρως το ψωμί σου μέχρι να πεθάνεις”.
Τροφή απ’ τη γη, όχι απ’ τα δέντρα του Κήπου. “Ψωμί”, που σημαίνει σιτάρι, που σημαίνει καλλιέργεια, που σημαίνει ότι ο Αδάμ ήταν πλέον αγρότης, όχι κυνηγός-τροφοσυλλέκτης.
~~
Κάποιοι πιστεύουν ότι η γεωργία απελευθέρωσε τον άνθρωπο. Κι αυτός είναι ένας ακόμα μύθος.
Οι κυνηγοί-τροφοσυλλέκτες που βρέθηκαν στη σύγχρονη εποχή “εργάζονταν” 3-5 ώρες την ημέρα, για να εξασφαλίσουν την τροφή τους.
Τις υπόλοιπες ώρες τις περνούσαν στο παιχνίδι, στην ισχυροποίηση των κοινωνικών δεσμών, στις τέχνες τους, στο ρεμβασμό.
Ο σάπιενς που έγινε αγρότης έπρεπε να κοπιάζει πολύ περισσότερες ώρες, καταπονώντας το σώμα του με εργασίες εξοντωτικές. Και το περίσσευμα της τροφής (αφού το πλεονέκτημα της καλλιέργειας είναι μόνο αυτό, μεγαλύτερη απόδοση ανά στρέμμα) ξοδευόταν στα περισσότερα μέλη της οικογένειας αρχικά και μετά στους κηφήνες που έπρεπε να ταΐζουν (ιερείς, βασιλιάδες, αξιωματούχους, στρατιώτες κλπ).
~~
Την ίδια στιγμή, με την “αγροτική επανάσταση”, το ήμισυ του πληθυσμού, το γυναικείο φύλο καταδικάστηκε.
Διαβάζουμε τη Γένεση:
Και στην Εύα είπε: “Θα πολλαπλασιάσω τις λύπες, τις θλίψεις και τους στεναγμούς σου. Με πόνους θα γεννάς τα τέκνα σου, θα εξαρτάσαι πάντα απ’ τον άνδρα σου κι αυτός θα είναι ο κύριος σου.”
Οι γυναίκες των τροφοσυλλεκτών γεννούσαν πολύ λιγότερα παιδιά από εκείνες των γεωργών. Μια γυναίκα νομάδας δεν μπορούσε να ταξιδεύει με δύο ή τρία μωρά στην αγκαλιά. Με βιολογικούς και κοινωνικούς τρόπους (κάποιες φορές και βρεφοκτονία) περιοριζόταν η τεκνοποιία στα τέσσερα έτη, μέχρι που το παιδί να μπορούσε να περπατήσει και ν’ ακολουθήσει την ομάδα.
Η Εύα, αφότου εγκαταστήθηκε μόνιμα, γεννούσε κάθε χρόνο, γιατί υπήρχε απόθεμα τροφής και γιατί κάθε οικογένεια χρειαζόταν περισσότερα χέρια.
Κι όπως δείχνει το τελευταίο κομμάτι πριν την Έξωση απ’ τον Παράδεισο: “θα εξαρτάσαι πάντα απ’ τον άνδρα σου κι αυτός θα είναι ο κύριος σου”.
Στις πρωτόγονες ομάδες οι γυναίκες είναι εξίσου σημαντικές με τους άντρες. Ενώ εκείνοι κυνηγούν μεγάλα θηράματα, αυτές φροντίζουν να συλλέγουν φρούτα, ρίζες, χόρτα, μικρά θηράματα (τρωκτικά, σαύρες, έντομα) και συνεισφέρουν το ίδιο -αν όχι περισσότερο.
~~
Η σεξουαλικότητα είναι πιο ελευθεριακή. Υπάρχουν περιορισμοί και ταμπού, αλλά τα παιδιά είναι γεννήματα της μητέρας, και η πατρότητα ασαφής. Σε κάποιες φυλές του Αμαζονίου ο θείος, ο αδελφός της μητέρας, αναλαμβάνει τον πατρικό ρόλο.
Σε κάποια άλλη φυλή της Αφρικής η γυναίκα, όταν αντιλαμβανόταν ότι κυοφορεί, έκανε σεξ με όσους άντρες θεωρούσε ικανούς σε κάτι, προκειμένου το παιδί να πάρει τις ιδιότητες από όλους αυτούς (κι όλοι εκείνοι έβλεπαν το παιδί σαν δικό τους).
Καθώς αλλάζει η οικονομία, αλλάζουν και οι φυλετικοί ρόλοι. Δημιουργείται πλέον η πατριαρχική κοινωνία, όπου η γυναίκα “εξαρτάται πάντα απ΄τον άντρα της κι αυτός είναι ο κύριος της”.
Τα παιδιά, και πρώτα τ’ αγόρια αν υπάρχουν, κληρονομούν την πατρική περιουσία, οπότε ο πατέρας πρέπει να είναι βέβαιος ότι τα παιδιά αυτά είναι δικά του.
~~
Έτσι τελειώνει ο Παράδεισος για τους ανθρώπους. Τι συνέβη μετά;
Τα παιδιά των εκδιωγμένων πρωτόπλαστων ήταν ο Κάιν και ο Άβελ.
Ο πρωτότοκος, ο Κάιν, ήταν γεωργός. Ο Άβελ ήταν ποιμήν προβάτων, κτηνοτρόφος.
Εδώ ο μύθος ακολουθεί απόλυτα την ιστορική εξέλιξη. Αφού έγιναν γεωργοί, οι Σάπιενς εξημέρωσαν τα ζώα.
Ο Κάιν έγινε αδελφοκτόνος. Παντρεύτηκε κάποια (χωρίς όνομα στο κείμενο, αφού οι γυναίκες παύουν να έχουν όνομα, ανήκουν στον άντρα), έκανε παιδιά κι έκτισε μια πόλη απέναντι απ’ την Εδέμ.
Κι αυτό είναι αποδεδειγμένο απ’ τους αρχαιολόγους. Οι πρώτες πόλεις χτίστηκαν απ’ τους γεωργούς, σαν τον Κάιν.
Μετά ο Αδάμ κι η Εύα έκαναν ένα τρίτο παιδί, τον Σηθ. Κι ο γιος του Σηθ, ο Ενώς, “επίστευε κι ήλπιζεν εις τον θεόν, ελάτρευε και επεκαλείτο πάντοτε το όνομα Κυρίου του Θεού”.
Με τη δημιουργία των πόλεων γεννιέται εκείνος που επικαλείται πάντα το όνομα του θεού. Δημιουργείται η τάξη των ιερωμένων. Δημιουργείται η οργανωμένη, πατριαρχική θρησκεία (με καταγωγή απ’ τους πρωτόπλαστους απευθείας).
Δημιουργείται η ανώτερη τάξη που κυβερνά και παίρνει το μεγαλύτερο μερίδιο της τροφής (με φόρους) χωρίς να παράγει τίποτα.
~~
Έπειτα η Πεντάτευχος αρχίζει να απαριθμεί πόσο έζησαν οι απόγονοι των απογόνων (μόνο οι άντρες) και ποιοι ήταν αυτοί.
Ακούγεται βαρετό σαν διήγηση, σαν μύθος, αλλά αντικατοπτρίζει την πληθυσμιακή έκρηξη, πώς άλλαξε ο κόσμος των σάπιενς όταν πέρασαν απ’ την οικονομία-κοινωνία των κυνηγών-τροφοσυλλεκτών στην κοινωνία των γεωργών-κτηνοτρόφων.
Έκρηξη, αυτή είναι η σωστή λέξη:
“Περίπου στα 10.000 π.Χ., πριν από τη μετάβαση στη γεωργία, η Γη φιλοξενούσε 5-8 εκατομμύρια νομάδες τροφοσυλλέκτες. Τον 1ο αιώνα μ.Χ. απέμεναν μόνο 1-2 εκατομμύρια τροφοσυλλέκτες (κυρίως στις άγνωστες ηπείρους, στην Αυστραλία, την Αμερική και την Αφρική), αλλά κι αυτοί φαίνονταν ελάχιστοι μπροστά στα 250 εκατομμύρια αγρότες”.
~~
Ο θεός “ευλόγησε” τους σάπιενς: “Αὐξάνεσθε καὶ πληθύνεσθε καὶ πληρώσατε τὴν γῆν καὶ κατακυριεύσατε αὐτῆς…” Γεν.1,28
Και πράγματι αυτό κάναμε. 7 δισεκατομμύρια Σοφοί κοπιάζουμε 8-10 ώρες την ημέρα, για να εξασφαλίσουμε τα απαραίτητα και τις πολυτέλειες που πλέον θεωρούμε ανάγκες.
Οι πύλες της Παραδείσου έκλεισαν. Ο άνθρωπος έφαγε τον καρπό της γνώσης του Καλού και του Κακού. Πλέον δεν μπορεί να επιστρέψει.
Τόσοι πολλοί που είμαστε πια δεν θα μπορούσαμε να χωρέσουμε στον Παράδεισο. Κι ούτε θα γνωρίζαμε πώς να το κάνουμε.
