Στο μουσικό ντοκιμαντέρ του Βιμ Βέντερς Buena Vista Social Club, παρακολουθούμε κάποιους υπερήλικες Κουβανούς μουσικούς να παίζουν μουσική, να μιλάνε για τη ζωή τους. Πέρα απ’ το ταλέντο τους αυτό που εντυπωσιάζει σίγουρα τον θεατή είναι πως αυτοί οι άνθρωποι μεγάλωσαν με τόσο λίγα πράγματα, τόσο φτωχικά, αλλά είναι τόσο κεφάτοι και αισιόδοξοι.
“Μήπως η ολιγάρκεια κάνει τον άνθρωπο πιο ευτυχισμένο;” σκεφτόμουν βλέποντας την ταινία.
Όταν όμως οι Κουβανοί μουσικοί βρίσκονται στη Νέα Υόρκη για κάποια συναυλία τους βλέπουμε να συναρπάζονται απ’ τις βιτρίνες των εμπορικών καταστημάτων, την αφθονία στα σούπερ μάρκετ, τα αυτοκίνητα και τα κτίρια.
Τα μάτια τους γυαλίζουν όταν τους δίνεται η δυνατότητα να πάρουν μέρος στον καταναλωτικό παράδεισο. Ζούσαν καλά έχοντας λίγες καταναλωτικές επιλογές -και εξασφαλισμένη την επιβίωση. Όμως σαν βρίσκονται με χρήματα στα χέρια τι άλλο μπορούν να κάνουν, τι καλύτερο, απ’ το να καταναλώσουν;
~~
Το καταναλωτικό ήθος (καταναλώνω, άρα υπάρχω) είναι μια επινόηση του σύγχρονου κόσμου.
Οι πρόγονοι μας, δυο γενιές πίσω το πολύ, πίστευαν ότι η ολιγάρκεια και η αποταμίευση είναι μεγάλες αρετές. Επιδιόρθωναν τα ρούχα τους και τα έπιπλα. Οι ηλεκτρικές συσκευές και τα οχήματα που αγόραζαν -όσοι μπορούσαν να αγοράσουν- υποτίθεται ότι θα κρατούσαν μια ολόκληρη ζωή. Θεωρούσαν αμαρτία να πετάνε το φαγητό, ακόμα και την τελευταία μπουκιά ψωμί.
Ήταν λιγότερο ευτυχισμένοι από μας; Όχι, αλλά ούτε και περισσότερο.
Το πρόβλημα είναι ότι ο καπιταλισμός δεν συμμερίζεται αυτή την ολιγάρκεια. Κάθε επιχείρηση πρέπει να μεγιστοποιεί τα κέρδη της, και να τα επενδύει σε νέα προϊόντα, που θα φέρουν νέα κέρδη.
Οι επιχειρήσεις παράγουν διαρκώς νέα προϊόντα. Και κάποιος πρέπει να τ’ αγοράσει.
Αν οι άνθρωποι έκαναν μια παγκόσμια στάση αγορών, για ένα μήνα το πολύ, θα έπλητταν την οικονομία πολύ περισσότερο απ’ όλες τις απεργίες και τις εξεγέρσεις μαζί.
Στην πραγματικότητα αν κανένας άνθρωπος δεν αγόραζε τίποτα για μια βδομάδα η παγκόσμια οικονομία θα κατέρρεε.
Όμως οι άνθρωποι δεν μπορούν να σταματήσουν να αγοράζουν. Η κατανάλωση, το shopping, είναι τόσο ευχάριστο για τον ανθρώπινο εγκέφαλο, όσο καμία άλλη συνήθεια, νοοτροπία ή ιδεολογία.
~~
Σκεφτείτε τις μεγάλες θρησκείες και τις ιδεολογίες. Πόσοι χριστιανοί μπορούν να είναι όλη τους τη ζωή -ή έστω μια μέρα- αληθινοί χριστιανοί; Πόσοι εναλλακτικοί να ζουν στις ερημιές, πόσοι κομμουνιστές να αρκούνται με τα προϊόντα που δικαιούνται; Είναι δύσκολο να ζεις έτσι και λίγοι καταφέρνουν ν’ ακολουθήσουν τα διδάγματα.
Ο καταναλωτισμός απ’ την άλλη είναι ευχάριστος, για όλους. Ακόμα κι αν δεν έχεις αρκετά χρήματα μπορείς να δανειστείς απ’ την κάρτα σου -την τράπεζα, για να μπορέσεις να αγοράσεις αυτό που “θέλεις”. Ειδικά αν το βρεις με έκπτωση 50%. Πώς θα την ξεπληρώσεις είναι κάτι που θα σκεφτείς αργότερα.
~~
Στην πραγματικότητα όλα αυτά που αγοράζουμε δεν είναι πράγματα που έχουμε ανάγκη. Αλλά είναι πράγματα-υπηρεσίες που θέλουμε να έχουμε, που μας έπεισαν ότι θέλουμε να τα έχουμε.
Τα σύγχρονα προϊόντα είναι φτιαγμένα για να κρατούν λίγο καιρό. Ακόμα κι αν συνεχίζουν να λειτουργούν μαθαίνουμε ότι πρέπει να τα αντικαταστήσουμε με το νέο μοντέλο, με το καινούριο πρόγραμμα. Κάθε χρόνο κυκλοφορεί ένα νέο iphone. Γιατί εσύ να συνεχίσεις να έχεις το παλιό; -το περσινό!
Η μόδα στα ρούχα διαρκώς αλλάζει. Αυτοί που έχουν περισσότερα χρήματα θα αγοράσουν τα επώνυμα ρούχα, παρότι τα περσινά δεν έχουν φθορές. Αυτοί που έχουν λιγότερα χρήματα, οι περισσότεροι, ψωνίζουν απ’ τις αλυσίδες της πλέμπας (Η&Μ, Zaras κλπ) όπου τα φτηνά ρούχα διαλύονται συνήθως πριν περάσει ένας χρόνος, πριν φτάσουν οι καινούριες εκπτώσεις.
Οι εκπτώσεις κι οι προσφορές (δες Black Friday) οδηγούν τους ανθρώπους σε καταναλωτικό ντελίριο. Μπορεί να μη χρειάζεσαι παγωτομηχανή, αλλά όταν τη βρίσκεις στη μισή τιμή είναι δύσκολο να μην την αγοράσεις.
Όλες οι πρώην θρησκευτικές γιορτές συνοδεύονται με όργια κατανάλωσης. Τα Χριστούγεννα είναι συνώνυμα της σπατάλης -και της αναγέννησης της “πεσμένης αγοράς”. Καινοφανείς γιορτές, όπως του Βαλεντίνου, ακόμα και οι εθνικοί εορτασμοί, οι καλοκαιρινές διακοπές, κάθε αργία και ευκαιρία, έχουν αξία μόνο εφόσον μπορούμε να καταναλώσουμε.
~~
Κι όσο αφορά τη διατροφή, εκεί είμαστε απόλυτα χαρούμενοι καταναλώνοντας. Αυτή τη στιγμή ξοδεύονται στον δυτικό κόσμο για δίαιτες περισσότερα χρήματα απ’ όσα θα χρειάζονταν για να λυθεί το πρόβλημα το παγκόσμιου υποσιτισμού.
Αυτή είναι η αποθέωση, η μεγαλύτερη νίκη του καταναλωτισμού: Όχι μόνο τρώμε πολύ περισσότερα απ’ όσο πρέπει να φάμε, όχι μόνο πετάμε περισσότερα απ’ όσα τρώμε, αλλά μετά ξοδεύουμε ακόμα περισσότερα σε δίαιτες, σε φαγητά με χαμηλά λιπαρά και σε γυμναστήρια.
Γιατί το κάνουμε; Γιατί το κάνουν όλοι οι άνθρωποι σ’ όλον τον κόσμο, μόλις τους δοθεί η δυνατότητα;
Γιατί νιώθουμε ωραία αγοράζοντας, αποκτώντας περισσότερα.
~~
Σκεφτείτε πόσο όμορφα νιώθει ένας άνθρωπος όταν του κάνουν ένα δώρο. Ακόμα κι αν δεν το χρειάζεται, ακόμα κι αν δεν το ήθελε, ακόμα κι αν δεν είναι εκείνο που ήθελε (σου χαρίζουν γάιδαρο και τον κοιτάς στα δόντια;), νιώθει ότι έχει κερδίσει.
Η συσσώρευση αγαθών είναι ορμέμφυτο. Τα παιδιά λατρεύουν τα δώρα και τους είναι πολύ δύσκολο να μοιραστούν κάτι δικό τους. Μπορείς να τα εκπαιδεύσεις να το κάνουν, αλλά δεν τους είναι ευχάριστο.
Η ιδιοκτησία είναι κλοπή, έλεγε ο Προυντόν. Και στους ίδιους κύκλους θ’ ακούσεις θεωρίες για το πόσο πιο ολοκληρωμένοι είναι οι άνθρωποι όταν μοιράζονται.
Κι ο Χριστός, λένε οι Γραφές, προέτρεπε τους Εβραίους συμπατριώτες του να δίνουν τον έναν χιτώνα απ’ τους δύο. Ο Μωάμεθ έριξε τον πήχη, κι είπε ότι κάθε έμπορος πρέπει να δίνει μόνο το 10% απ’ τα κέρδη του στους φτωχούς.
Στον βουδισμό τίποτα το υλικό κι εγκόσμιο δεν έχει αξία. Όσο απαλλάσσεσαι απ’ τα υλικά τόσο πιο κοντά στη φώτιση φτάνεις. Στον κομφουκιανισμό η μεγαλύτερη αρετή του ατόμου είναι η προσφορά στο κοινωνικό σύνολο.
Κι η σύγχρονη new age φιλοσοφία, τύπου Μπουσκάγια, αναφέρεται στο να είσαι, που είναι πιο σημαντικό απ’ το να έχεις.
Όλες αυτές οι ιδεολογίες προσφέρουν κάποιο αντάλλαγμα για την απαλλαγή απ’ τα υλικά αγαθά. Στις θρησκείες είναι η μεταθανάτια ανταμοιβή (παράδεισοι και νιρβάνες), στις πολιτικές θεωρίες είναι η ουτοπία του επερχόμενου παράδεισου επί Γης.
Όλοι αυτοί, κομμουνιστές κι αναρχικοί, χριστιανοί και μουσουλμάνοι, new agers και εναλλακτικοί, πείθουν πολύ λιγότερους απ’ όσους πείθει η καταναλωτική ηθική, που λέει κάτι πιο απλό: Αγόρασε όσο περισσότερα μπορείς -ειδικά όταν έχουμε εκπτώσεις.
~~
Και γιατί να μην το κάνουμε, αφού νιώθουμε ωραία; Αν η κατανάλωση προκαλεί ευδαιμονία, τότε γιατί όχι;
Το πρώτο πρόβλημα είναι ότι συνήθως αγοράζουμε περισσότερα απ’ όσα μπορούμε. Σ’ αυτό βοηθάνε οι τράπεζες, με τα καταναλωτικά δάνεια και τις πιστωτικές κάρτες. Αλλά δεν βοηθάνε όταν ζητάνε πίσω τα δανεικά – συν τους τόκους.
~~
Το δεύτερο πρόβλημα είναι τι κάνουμε για να βγάλουμε λεφτά, προκειμένου ν’ αγοράσουμε όλα αυτά τα πράγματα που μας κάνουν χαρούμενους .
Οι περισσότεροι άνθρωποι δουλεύουμε σε δουλειές υψηλού μόχθου και χαμηλής αμοιβής. Καθώς ξοδεύουμε τις μέρες μας άσκοπα θέλουμε κάτι να μας ανεβάσει ψυχολογικά. Μία απ’ τις ντόπες, εξίσου εθιστική με τα σκληρά ναρκωτικά, είναι η κατανάλωση.
Φαύλος κύκλος. Όσο περισσότερο δυστυχισμένος νιώθεις με τη ζωή που ζεις τόσο αγοράζεις, τόσο ξοδεύεις, τόσο περισσότερο πρέπει να δουλεύεις για να βγάλεις χρήματα να ξοδέψεις. Και ποτέ δεν μπορείς ν’ αγοράσεις όλα αυτά που θέλεις.
~~
Το τρίτο πρόβλημα είναι ότι αντί να έχουμε πράγματα καταλήγουμε να μας έχουν αυτά. Η εξάρτηση μας απ’ το κινητό μας, τον υπολογιστή, τη συνδρομητική τηλεόραση, το αυτοκίνητο, τα παπούτσια είναι τερατώδης.
Ζητήστε από οποιονδήποτε άνθρωπο να ζήσει λίγες μέρες χωρίς αυτά τα πράγματα: Θα νιώσει ότι η ζωή του δεν έχει νόημα. Κενότητα.
Οπότε ο καταναλωτισμός, τα πράγματα-υπηρεσίες που αγοράζουμε μοιάζουν να έχουν αντικαταστήσει τη θρησκεία, τις ιδεολογίες, τις ανθρώπινες σχέσεις.
Δεν ψάχνουμε πλέον για το νόημα της ζωής μας. Το έχουμε βρει: Να καταναλώνουμε.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
Η εικόνα απ’ την καλτ ταινία του Τζον Κάρπεντερ “They live”, 1988
