Πώς και γιατί κάνουμε τέχνη;
Θ’ αφήσω δεύτερο το «γιατί», θα ξεκινήσω απ’ το «πώς».
Τη μέρα του θανάτου του Θεοδωράκη άκουγα ραδιόφωνο. Κάπου εκεί ο Ελύτης μίλησε κι είπε:
«Θέλετε να σας πω ότι η ποίηση δεν είναι τίποτα άλλο από την τυχαία συνάντηση δύο ασύνδετων ιδεών; Ε, ναι, αυτό είναι.»
Κι ο T.S. Elliot έγραφε: «Ο άνθρωπος ερωτεύεται ή διαβάζει Σπινόζα και αυτές οι εμπειρίες δεν έχουν σχέση ανάμεσα τους, όπως δεν έχουν σχέση με το θόρυβο της γραφομηχανής ή με τη μυρωδιά του φαγητού.
Όμως στο μυαλό του ποιητή τα πιο ανόμοια στοιχεία σχηματίζουν καινούρια σύνολα.»
Για να κάνεις τέχνη, έτσι όπως προτείνουν οι μεγάλοι ποιητές, πρέπει να μαζέψεις αλλοπρόσαλλες ιδέες που σου γυαλίζουν, σαν να ‘σουν καρακάξα, και να περιμένεις να ταιριάξουν με άλλες ανόμοιες, παράλογες, παράξενες.
~~
Έτσι γυρνούσα πριν μερικές μέρες με το ποδήλατο και συνάντησα δυο ιδέες: Δίδυμος και Ταζ.
Είδα στο δρόμο δυο δίδυμες να περπατούν με τον ίδιο ακριβώς ρυθμό. Θυμήθηκα την ιστορία ενός φίλου. Η μάνα του είχε πει ότι στην κοιλιά της είχε δυο παιδιά. Ο αδελφός του γεννήθηκε νεκρός.
Συνέχισα με το ποδήλατο και μου ήρθε η δεύτερη ιδέα. Ένα παιδί φορούσε μπλουζάκι με τον Ταζ, τον ήρωα των Looney Tunes. Αλλά ήξερα και το ζώο.
Sarcophilus harrisii, ο περιβόητος Δαίμονας της Τασμανίας. Σαρκοφάγο μαρσιποφόρο που γεννάει 20-30 μικρά, ενώ έχει μόνο 4 θηλές.
Επιβιώνουν μόνο οι πιο βίαιοι και οι πιο δυνατοί. Οι μικροί Δαίμονες τρώνε τα αδέλφια τους μέσα στο μάρσιπο –παραδόξως επιβιώνουν περισσότερα θηλυκά.
Το ίδιο βράδυ ξεκίνησα να γράφω ένα διήγημα, που έχει φτάσει ήδη τις τριάντα σελίδες –και θα τη διαβάσετε σύντομα σε τρεις συνέχειες.
Αυτό είναι το «πώς» -της αρχικής ιδέας, γιατί βοηθάει να ξέρεις πώς θα το εξελίξεις, να έχεις εμπειρία, χρόνο, επιμονή και τα λοιπά.
Σου έρχονται ανόμοιες ιδέες και τις ταιριάζεις. Γιατί; Αυτό είναι το δεύτερο ερώτημα.
~~
Γιατί κάνουμε τέχνη;
Ο Γιάλομ γράφει ότι όλες οι θρησκείες βασίζονται στο φόβο του θανάτου.
Οι άνθρωποι είμαστε τα μόνα ζώα που έχουν επίγνωση της θνητότητας τους. Ίσως αυτή να είναι συμβολικά η έξωση απ’ τον Κήπο της Εδέμ.
Πώς το αντιμετωπίζουμε; Όχι καλά. Οι νευρώσεις, οι φοβίες, οι ιδεοψυχαναγκασμοί, κρίσεις άγχους, και πολλά άλλα ψυχολογικά “θεματάκια” έχουν τη βάση τους σ’ αυτόν τον οικουμενικό φόβο.
Η θρησκεία με την υπόσχεση της μεταθανάτιας ζωής είναι μια λύση –αρκεί να πιστέψεις.
~~
Η τέχνη κάνει κάτι πιο σημαντικό. Η τέχνη είναι πιο σημαντική απ’ τον θεό.
Το «γιατί» της τέχνης δεν είναι ο εξορκισμός του θανάτου.
Με την τέχνη δίνουμε νόημα στη ζωή, μεγαλώνουμε το παρόν και την ψυχή μας στο τώρα, ζούμε περισσότερες ζωές, πεθαίνουμε πολλούς θανάτους, οπότε μαθαίνουμε να μη φοβόμαστε τον δικό μας.
Δεν νικάμε το θάνατο, αυτό δεν γίνεται. Απολαμβάνουμε τη ζωή, αφήνοντας για λίγο το άγχος του θανάτου.
Αυτό είναι το «γιατί».
Το «γιατί» της τέχνης είναι η γιορτή της ζωής.
Η τέχνη δεν είναι ψέμα.
Η τέχνη είναι μέθεξη, είναι κάθαρση, είναι εκείνο το δάκρυ που σκουπίζεις κρυφά πριν ανάψουν τα φώτα στην αίθουσα, είναι το ραδιόφωνο στη διαπασών μέσα στο αυτοκίνητο, είναι το συρτάκι που ξεκινάτε να χορεύετε για πλάκα με τους φίλους, αλλά τελικά σας παρασέρνει και σας ιδρώνει και σας κάνει να φωνάζετε: «Όπα!».
Η τέχνη δεν είναι η μίμηση της ζωής, η τέχνη είναι η αλήθεια της ζωής.
Όλα τ’ άλλα είναι απομιμήσεις.
~~
Η τέχνη είναι εκείνο το αίνιγμα που έγραψε ο Καζαντζάκης, σκηνοθέτησε ο Κακογιάννης, επένδυσε μουσικά ο Θεοδωράκης και χόρεψε ο Άντονι Κουίν με τον Άλαν Μπέιτς.
Είναι ο άνθρωπος που χορεύει πάνω στην καταστροφή της ιδέας του, ένας Ζορμπάς πιο ισχυρός απ’ το Δον Κιχώτη, γιατί εκείνος έχει συνείδηση της ήττας.
Να χορεύεις γνωρίζοντας ότι έχασες, γνωρίζοντας ότι θα πεθάνεις, να χορεύεις γιορτάζοντας το μόνο που έχεις.
Αυτό είναι η τέχνη: Μια αλαζονική αποδοχή της θνητότητας.
