“Αυτό που δίνει νόημα στη ζωή, δίνει νόημα και στο θάνατο.”
Αντουάν ντε Σεν-Εξιπερί
Ο θάνατος μου ψιθυρίζει στο αυτί: «Ζήσε! Έρχομαι.»
Βιργίλιος
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
Ο θάνατος, ο δικός μας θάνατος, είναι κάτι που αποφεύγουμε να σκεφτόμαστε και ν’ αγγίζουμε, που απωθούμε και μετουσιώνουμε από τότε που το συνειδητοποιούμε για πρώτη φορά.
Γύρω στα πέντε έτη, λίγο πριν – λίγο μετά, το παιδί καταλαβαίνει ότι τα πάντα πεθαίνουν. Το κατοικίδιο, η γιαγιά, ο γονιός, το ίδιο.
Οι εφιάλτες κι οι νυχτερινοί τρόμοι, η αγωνία της εγκατάλειψης, πηγάζουν ή έστω ενισχύονται απ’ αυτή την επίγνωση.
Ύστερα μεγαλώνουμε και βγάζουμε το θάνατο απ’ το μυαλό μας. Οι παράτολμες πράξεις των εφήβων, η ακραία συμπεριφορά τους, είναι στην πραγματικότητα ένας τρόπος να ξορκίσουν το θάνατο. Δεν παθαίνω τίποτα, οπότε δεν θα πεθάνω ποτέ.
~~
Ο φόβος του θανάτου είναι πανανθρώπινος –και βαθιά ριζωμένος στο κέντρο της ύπαρξης μας. Όμως κάθε άνθρωπος φαίνεται ότι φοβάται το θάνατο του για διαφορετικό λόγο.
Δυο ψυχολόγοι (Rothmann και Diggory) ζήτησαν από ένα μεγάλο δείγμα γενικού πληθυσμού να κατατάξει τις διάφορες συνέπειες του θανάτου.
Με κατιούσα συχνότητα (πρώτος είναι ο πιο συχνός), αυτοί είναι οι συνήθεις φόβοι που συνδέονται με το θάνατο.
Γιατί δεν θέλω να πεθάνω:
1) Ο θάνατος μου θα προκαλέσει θλίψη στους συγγενείς και στους φίλους μου.
2) Όλα όσα προγραμματίζω και σχεδιάζω θα διακοπούν.
3) Η διαδικασία του θανάτου μπορεί να είναι οδυνηρή.
4) Θα πάψω να έχω εμπειρίες.
5) Δεν θα είμαι πια σε θέση να φροντίζω όσους εξαρτώνται από μένα.
6) Φοβάμαι τι μπορεί να μου συμβεί μετά, αν υπάρχει ζωή μετά το θάνατο.
7) Φοβάμαι τι μπορεί να συμβεί στο σώμα μου μετά το θάνατο.
~~
Ο Jacques Choron κατηγοριοποιεί τις απαντήσεις σε τρεις τύπους:
Α. Φόβος για το τι ακολουθεί το θάνατο (εδώ ανήκουν τα 1, 5, 6, 7)
Β. Φόβος για τη στιγμή του θανάτου (το 3)
Γ. Φόβος για τον τερματισμό της ύπαρξης (2 και 4)
~~
Οι φόβοι 1 και 5 σχετίζονται με τις επιπτώσεις του θανάτου σ’ εκείνους που θα μείνουν ζωντανοί. Κάποιες φορές (όταν αυτοί που θα μείνουν ζωντανοί μπορούν να επιβιώσουν) αυτή η αλτρουιστική φοβία υποκρύπτει τον αληθινό φόβο του θανάτου.
Ο φόβος 3 δεν έχει να κάνει με τον ίδιο το θάνατο, αλλά με τον πόνο που προηγείται του θανάτου.
Ο φόβος 6 μεταθέτει το πρόβλημα, αφού δεν είναι το τέλος της ύπαρξης, αλλά ένας καινούριος τρόπος ύπαρξης –στον Παράδεισο, στην Κόλαση, σ’ ένα καινούριο σώμα ή ψυχή.
Ο φόβος 7 είναι ένας πιο «παιδικός» φόβος.
~
Ο Ίρβιν Γιάλομ πιστεύει ότι ο πυρηνικός φόβος του θανάτου, η βάση του φόβου, είναι το Γ και ειδικά το 4 απ’ τις απαντήσεις, είναι ο εκμηδενισμός της ύπαρξης, ο αφανισμός, η εξάλειψη, το τίποτα.
~~{}~~
Κι όμως είναι καλό να σκεφτόμαστε το θάνατο μας, να θυμόμαστε ότι θα πεθάνουμε. Γιατί μας βοηθάει να ζούμε καλύτερα τη ζωή μας. Η επίγνωση του εφήμερου και της ευθραυστότητας της ύπαρξης μας μπορεί να γίνει τρομακτική, αλλά μπορεί να γίνει και διαφωτιστική, να δώσει νόημα στη ζωή μας.
Το ξέρω γιατί το έχω ζήσει και ήταν πράγματι μια στιγμή αφύπνισης.
~~
Ήμασταν είκοσι πέντε χρονών και νιώθαμε αθάνατοι. Δουλεύαμε δέκα ώρες χωρίς να νιώθουμε κούραση. Το βράδυ πηγαίναμε στο JAM BAR και πίναμε όσο αντέχουν δύο ενήλικοι ελέφαντες. Τζαμάραμε μέχρι το πρωί, φλερτάραμε, είχαμε τα πάντα. Κι όμως κάτι νιώθαμε να μας λείπει.
Ένα Σάββατο βράδυ, σχεδόν ξημερώματα Κυριακής, φύγαμε παρέα με το Φάνη, ευχαριστημένοι με τις μουσικές που είχαμε παίξει. Αλλά κάτι μας έλειπε.
Ήταν Άνοιξη, ήμασταν νέοι κι ωραίοι, αλλά κάτι μας τράβηξε να μπούμε μέσα στο νεκροταφείο. Στη Χώρα της Νάξου το νεκροταφείο είναι ανάμεσα στα ξενοδοχεία, πίσω από ένα μεξικάνικο εστιατόριο.
Για κάμποση ώρα γυρνούσαμε ανάμεσα στις ταφόπλακες, κοιτούσαμε τις φωτογραφίες και τα πρόσωπα των θαμμένων. Memento mori. Θυμήσου ότι θα πεθάνεις. Σταματούσαμε περισσότερο στα μνήματα εκείνων που είχαν πεθάνει στην ηλικία μας. Χάσαμε την αναπνοή μας μπροστά στο μνήμα ενός παιδιού.
Όπως ο ήρωας στη μυθολογία που πρέπει να πεθάνει για να αναστηθεί, έτσι κι εμείς βγήκαμε απ’ το νεκροταφείο φωτισμένοι. Εκείνο το καλοκαίρι, λίγο καιρό μετά, παράτησα τη δουλειά, έφυγα απ’ το νησί για να ταξιδέψω, έμεινα στα Πυρηναία για να δοκιμάσω την τύχη μου στη συγγραφή.
Ο Φάνης ήθελε να φύγει απ’ το νησί με ιστιοπλοϊκό. Δεν πρόλαβε. Ένας επιθετικός καρκίνος τον σκότωσε σ’ ένα χρόνο. Όταν γύρισα στο νησί πήγα στο μνήμα του κι έχυσα τη μισή μπύρα στο χώμα.
~~{}~~
Σε πολύ μεγάλο ποσοστό άνθρωποι που έφτασαν πολύ κοντά στο θάνατο (ατύχημα, επίθεση, πόλεμος, αρρώστια) ή διαγνώστηκαν με κάποια ασθένεια που θα τους οδηγήσει στο θάνατο τους, μοιάζουν να εκτίμησαν εκ νέου τη ζωή.
Μάλιστα κάποιοι την εκτίμησαν για πρώτη φορά μόνο όταν κόντεψαν να τη χάσουν.
Στις ψυχολογικές αυτό-αξιολογήσεις υπερτερούσαν φράσεις όπως:
Εκτιμώ την ομορφιά της ζωής.
Κάνω μόνο αυτά που πραγματικά θέλω να κάνω.
Επικοινωνώ ανοιχτά με τους άλλους.
Υπερασπίζομαι τα προσωπικά μου δικαιώματα.
Νιώθω ένα αίσθημα ψυχικής ευεξίας.
Είμαι σε θέση να επιλέγω αυτό που θέλω να κάνω.
Η ζωή μου έχει νόημα.
Η βραδιά στο νεκροταφείο της Νάξου ήταν για μένα μία επιθανάτια εμπειρία. Δεν σταμάτησα να φοβάμαι το θάνατο, αλλά εκτίμησα περισσότερο την ομορφιά της ζωής, κατάλαβα ότι δεν υπάρχει πολύς χρόνος για ξόδεμα σε πράγματα που δεν μας αρέσουν, ένιωσα πόσο τυχερός είμαι που υπάρχω –όσο λίγο κι αν κρατήσει αυτό.
Εκείνη η βραδιά με οδήγησε, μερικούς μήνες μετά, να ξυπνήσω από όνειρο και να πω: «Βρήκα το δρόμο μου. Θα γράφω».
~~{}~~
Οι άνθρωποι που ζουν επιθανάτιες εμπειρίες είχαν ένα ακόμα κέρδος: Οι παλιότερες φοβίες μετριάστηκαν και μειώθηκε το ποσοστό του άγχους στη ζωή τους.
Τι σχέση έχει το άγχος με τον θάνατο μας;
Μάλλον πρέπει πρώτα να κατανοήσουμε τι είναι το άγχος.
- Ο φόβος είναι φόβος εστιασμένος σε κάτι συγκεκριμένο –και «χειροπιαστό».
Αν δω ένα αυτοκίνητο να έρχεται καταπάνω μου θα φοβηθώ –και πολύ καλά θα κάνω.
- Η φοβία είναι φόβος εστιασμένος σε κάτι, αλλά γενικός κι αόριστος.
Αν δεν θέλω να περπατήσω στο δρόμο, γιατί ίσως, κάποια στιγμή, έρθει ένα αυτοκίνητο καταπάνω μου, τότε υπάρχει πρόβλημα, που πρέπει να ελέγξω.
- Το άγχος είναι φόβος για μη-κάτι.
Δεν φοβάμαι τα αυτοκίνητα, αλλά αισθάνομαι ότι κινδυνεύω, ότι απειλείται η ύπαρξη μου, χωρίς να ξέρω γιατί κι από ποιον, από πού ή πώς.
Ένας φόβος που δεν μπορούμε να τον κατανοήσουμε ούτε να τον εντοπίσουμε, δεν μπορεί να αντιμετωπιστεί και γίνεται ακόμα πιο τρομακτικός.
Έτσι και ο φόβος του θανάτου μας, επειδή είναι κάτι με το οποίο αποφεύγουμε να ασχολούμαστε, γίνεται κάτι αόριστο, γίνεται άγχος που μας επιτίθεται απ’ όλες τις πλευρές και σε κάθε μορφή.
Οι άνθρωποι που γνωρίζουν ότι σύντομα θα πεθάνουν, εφόσον έχουν αποδεχτεί το επικείμενο γεγονός –με τη βοήθεια του ψυχοθεραπευτή, των αγαπημένων, της φιλοσοφίας (επικούρειοι) ή της θρησκείας/ιδεολογίας, μοιάζουν ν’ απαλλάσσονται απ’ το άγχος που κατατρώει τη δική μας καθημερινότητα.
«Εκείνοι ξέρουν ότι θα πεθάνουν», θα πει κάποιος.
«Κι εμείς δεν το ξέρουμε;»
«Εκείνοι θα πεθάνουν σύντομα», θα πει κάποιος άλλος.
«Κι εμείς έχουμε κάνει συμβόλαιο μακροζωίας;»
Ο Φάνης δεν ήξερε ότι θα πέθαινε τον επόμενο χρόνο.
Οι άνθρωποι που ζουν επιθανάτιες εμπειρίες, γράφει ο Ίρβιν Γιάλομ, μπορούν να εστιάσουν στο θαύμα του παρόντος.
~~
Μπροστά μου, στο μπαλκόνι όπου γράφω, έχω μια γλάστρα με χρυσάνθεμα. Τα πέταλα του κάθε άνθους αντικατοπτρίζουν το φως με διαφορετικό τρόπο, δίνοντας κάθε απόχρωση μωβ. Τα μάτια μου βλέπουν το χρώμα, δεν υπάρχει στην πραγματικότητα. Θα ήθελα να είμαι ζωγράφος. Απλώνω το χέρι, τ’ αγγίζω. Τα μυρίζω.
Αυτό είναι το θαύμα του παρόντος. Δεν είναι κάτι τεράστιο και σπουδαίο, ούτε κάτι μεταφυσικό.
Το θαύμα της ζωής, έτσι όπως μας διδάσκει ο θάνατος, είναι ότι τίποτα δεν είναι τεράστιο ούτε σπουδαίο.
Χτίζουμε μια εφήμερη ζωή με ψηφίδες συναισθημάτων, αισθήσεων, σκέψεων και πράξεων. Και πρέπει να είμαστε ευγνώμονες για το δώρο της ζωής –καθώς προετοιμαζόμαστε για το θάνατο.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
Υλικό άντλησα από το βιβλίο του Ίρβιν Γιάλομ «Υπαρξιακή Ψυχοθεραπεία».
