“Ο χρόνος δεν υπάρχει, είναι μια ανθρώπινη επινόηση και εξυπηρετεί ανθρώπινες ανάγκες.”
Αλβέρτος Αϊνστάιν
“Time present and time past
Are both perhaps present in time future,
And time future contained in time past.”
T.S. Eliot, Four Quartets
~~~~~~~~~
Όσο Προυστ και να ‘σαι, αν για τριάντα σελίδες περιγράφεις πώς έστρωνες το μαξιλάρι σου όταν ήσουν παιδί, θα γράψεις ένα κείμενο αργό (δε γράφω “βαρετό” για να μην προσβάλλω τους φιλοπρουστικούς που αναζητούν τον χαμένο χρόνο).
Κι όταν παρακολουθούμε μια ταινία (δράσης συνήθως), όπου συμβαίνουν τόσα πολλά και τόσο γρήγορα, χωρίς μια στιγμή ανάπαυλας για να πιεί έναν καφέ ο Spiderman και να πει τι αισθάνεται, τότε μόλις τελειώσει θα προσπαθούμε να καταλάβουμε ποιος ήταν αυτός με τη στολή.
Σε κάθε ιστορία (είτε είναι κείμενο είτε ταινία) ο χρόνος μετριέται με γεγονότα.
Αν η οθόνη μας δείχνει για μισή ώρα ένα τοπίο, χωρίς τίποτα να συμβαίνει, τότε ο (μυθοπλαστικός) χρόνος δεν υπάρχει.
Οι μυθιστοριογράφοι κι οι σεναριογράφοι το ξέρουν. Έτσι φροντίζουν να έχουν σκηνές όπου συμβαίνουν πολλά και κάποιες άλλες όπου συμβαίνουν λίγα. Παίζουν με τον χρόνο σαν έναν συνθέτη κλασικής μουσικής, που γεμίζει τα μέτρα του με περισσότερες ή λιγότερες νότες.
~~
Αυτά έλεγα στο Συνεργείο Δημιουργικής Γραφής για τον μυθοπλαστικό χρόνο, όταν ο Γιάννης Ζ, ένας συνεργός, φάνηκε να αφαιρείται. Σκέφτηκα ότι τον είχα κάνει να βαρεθεί, χωρίς τη γοητεία του Προυστ να με εξιλεώνει.
Λίγη ώρα αργότερα, ενώ πίναμε λίγο κρασί παρέα είπε:
“Είναι παράξενο. Αυτά που έλεγες για τα γεγονότα και τον μυθοπλαστικό χρόνο. Πρόσφατα είδα ένα ντοκιμαντέρ όπου κάποιος φυσικός εξηγούσε τη φύση του χρόνου. Κι έλεγε ότι ο χρόνος δεν είναι τίποτα άλλο απ’ τα γεγονότα, απ’ τη διαδοχή των γεγονότων. Αν δεν συνέβαινε τίποτα, τότε δεν θα υπήρχε και χρόνος.”
Ακούγεται σαν μεταφυσική, όμως είναι… φυσική. Σ’ ένα απόλυτα ψυχρό σύμπαν, χωρίς ενέργεια, χωρίς μεταβολές, χωρίς γεγονότα, θα υπήρχε χρόνος;
~~
Σαν το είπε αυτό θυμήθηκα μια άλλη βραδιά αμπελοφιλοσοφίας, πριν πολλά χρόνια. Τότε ο Βασίλης, ο φωτογράφος της παρέας, προσπαθούσε να μας πείσει ότι ο χρόνος δεν υπάρχει παρά μόνο ως μεταβολή στις καταστάσεις.
“Αν τίποτα δεν αλλάζει”, φώναζε για να καταλάβουμε, “τότε δεν υπάρχει χρόνος”.
Μας είχε φανεί υπερβολικός. Ήταν κι αργά το πρωί, είχαμε πιει πολύ, και θέλαμε να πάμε να κοιμηθούμε γιατί την επομένη δουλεύαμε.
Τόσα χρόνια μετά οφείλω να παραδεχτώ ότι είχε δίκιο.
~~
Με τον ίδιο τρόπο κυλάει ο χρόνος και στη ζωή μας.
Αν κάποια μέρα, συνήθως Κυριακή, ξυπνήσεις αργά το μεσημέρι με πονοκέφαλο, και περάσεις τις ώρες σου κάνοντας τίποτα (βλέποντας τηλεόραση, χαζεύοντας στο facebook, κοιτώντας το ταβάνι) τότε το βράδυ που πηγαίνεις για ύπνο σου φαίνεται λες και δεν πέρασε καθόλου χρόνος -κι ας σε βεβαιώνει το ρολόι ή ο ήλιος για το αντίθετο.
Κι υπάρχουν κάτι άλλες μέρες, που απ’ το πρωί μέχρι το βράδυ (τις ίδιες ώρες καταγράφει το ρολόι) κάνεις τόσο πολλά, συμβαίνουν τόσο πολλά, που νομίζεις ότι πέρασαν τρεις μέρες.
“Το βάρος μιας μέρας μετριέται απ’ το τι βάζουμε στις τσέπες της”, γράφει ο Νίτσε στον Ζαρατούστρα.
~~
Ο Αϊνστάιν απέδειξε ότι ο χρόνος δεν είναι κάτι σταθερό -όπως πίστευε ο Νεύτωνας. Καθυστερεί σε μεγάλες ταχύτητες ή κοντά σε μεγάλες μάζες. (Θυμάστε την ταινία Interstellar του Νόλαν; Όσο πιο μεγάλος ο πλανήτης τόσο πιο αργά περνάει ο χρόνος. Κι αν υπάρχει και μια μαύρη τρύπα στη γειτονιά…)
~~
Και η ανθρώπινη αντίληψη, η καθαρά υποκειμενική-ψυχολογική, για τον χρόνο είναι σχετική.
Έστω δυο παρατηρητές του χρόνου. Ο ένας πάει το Σαββατοκύριακο σ’ ένα εξωτικό τόπο, την Κίνα για παράδειγμα. Ο άλλος μένει σπίτι και βλέπει τηλεόραση.
Τη Δευτέρα ο πρώτος θα νιώθει σαν να έλειπε δέκα μέρες. Ο δεύτερος θα πει μόνο: “Πότε πέρασαν δυο μέρες;”
Η ρουτίνα, η επανάληψη όμοιων γεγονότων, είναι σχεδόν μη-γεγονός.
Γι’ αυτό ένας νέος αισθάνεται ότι ζει περισσότερα. Τα πιο πολλά απ’ αυτά τα συμβάντα είναι πρωτόγνωρα. Πρώτο φιλί, πρώτο μεθύσι, πρώτη φορά μακριά απ’ το σπίτι, πρώτη δουλειά, πρώτο αυτοκίνητο, πρώτη φορά που ακούει την Πέμπτη του Μπετόβεν ή το Roadhouse Blues των Doors, πρώτη φορά που διαβάζει Καβάφη, Καζαντζάκη, Κάφκα, πρώτη φορά που γεννάει, πρώτη φορά που πηγαίνει στην εφορία.
Μια μέρα ενός φοιτητή διαρκεί πολύ περισσότερο απ’ τη μέρα ενός συνταξιούχου.
~~
Αλλά είμαστε εμείς που επιλέγουμε πώς θα κυλήσει ο χρόνος μας. Αρκεί να πάμε με το ποδήλατο.
Πριν ακόμα περισσότερα χρόνια, είχα βρεθεί σ’ ένα τραπέζι με πολλούς φίλους -και με τον Τζίμη τον Άγιο.
Αυτός ήταν ένα παράξενο άτομο, που αν είχε ζήσει σε άλλες εποχές, αρχαίες, ίσως να τον θεωρούσαμε φιλόσοφο -ή άγιο. Στον κόσμο του εικοστού αιώνα ήταν -στην καλύτερη περίπτωση- εκκεντρικός. Στη χειρότερη τρελός.
Τον είχα ρωτήσει τι είναι ο χρόνος. (Πάντα μου άρεσε να κάνω τέτοιες εύκολες ερωτήσεις).
Κι ο Τζίμης ο Άγιος είχε πει:
“Αν ξεκινήσεις να πας απ’ το Κιάτο στην Κόρινθο με το αυτοκίνητο θα κάνεις είκοσι λεπτά. Και δεν θα δεις τίποτα. Αν πας με το ποδήλατο θα κάνεις πολλές ώρες. Αλλά θα δεις τόσα πολλά πράγματα.”
“Κι αν πας με τα πόδια;” τον ρώτησα.
“Κατάλαβες”, είπε ο Τζίμης. “Αυτό είναι ο χρόνος.”
Η αλήθεια είναι ότι δεν κατάλαβα. Αλλά θυμάμαι ακόμα τα λόγια του.
~~
Συμπερασματικά, αποφθεγματικά (και γελώντας):
Ο χρόνος δεν υπάρχει ως κάτι σταθερό. Υπάρχουν μόνο τα γεγονότα και οι μεταβολές.
Όταν εγκλωβιζόμαστε στη ρουτίνα, όταν συνηθίζουμε να κάνουμε τα ίδια και τα ίδια, σπαταλάμε τη ζωή μας.
Κάθε μέρα μπορούμε να τη ζήσουμε με γεμάτες τσέπες.
Κάθε άνθρωπος χρειάζεται τις στιγμές όπου η κάμερα δείχνει μόνο το ταβάνι και τις στιγμές όπου η δράση είναι καταιγιστική.
Το πρωτόγνωρο είναι ανεξάντλητο. Κάθε φιλί μπορεί να είναι σαν το πρώτο φιλί. Υπάρχουν χιλιάδες συγγραφείς που δεν έχεις διαβάσει και μυριάδες μουσικές που δεν έχεις ακούσει. Και διαρκώς γεννιούνται καινούριες ιδέες και συνθέσεις. Ποτέ δεν θα τα μάθεις όλα.
Και, τέλος, μη βιάζεσαι να φτάσεις όπου θέλεις να φτάσεις. Απόλαυσε τη διαδρομή, απόλαυσε τα πάθη σου, τις εμμονές σου και τα άγνωστα τοπία -όπου βρέθηκες κατά λάθος.
Όλα (ακόμα κι ο χρόνος, ακόμα και ο εαυτός) μια ψευδαίσθηση είναι, maya είναι. Μην αγχώνεσαι τόσο πολύ με τη σοβαρότητα των προθέσεων σου και τη βαρύτητα της ύπαρξης σου.
Ποιος είσαι, πόσο χρόνο θα αντέξεις; Κάνε μια βόλτα με το ποδήλατο, παίξε με ό,τι σου αρέσει, πιες ένα ποτήρι κρασί με φίλους και ξεκίνα να γελάς.
Κάπως έτσι τελειώνει ο κόσμος και ο χρόνος,
κάπως έτσι τελειώνει ο κόσμος και ο χρόνος,
κάπως έτσι τελειώνει ο κόσμος και ο χρόνος,
όχι με πάταγο ή κλάμα, αλλά μ’ ένα γέλιο.
~~~~~~~~~~~~~
Η φωτογραφία είναι του Paolo Pellegrin
