«Όταν οι άνθρωποι είναι ελεύθεροι να κάνουν ό,τι θέλουν, συνήθως μιμούνται ο ένας τον άλλον».
Έρικ Χόφερ
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
Ο Ρίτσαρντ Ντόκινς είναι ένας βιολόγος-σταρ, που -πέρα από τις αθεϊστικές του πεποιθήσεις- έγινε διάσημος με το βιβλίο του “Το εγωιστικό γονίδιο” (1976).
Στο τελευταίο κεφάλαιο αυτού του εξαιρετικού βιβλίου ο Ντόκινς εισάγει έναν νέο όρο (κάνοντας μια σύνθεση του δαρβινισμού και της κοινωνιοβιολογίας): Το μιμίδιο (meme).
Τι ακριβώς είναι τα μιμίδια; (Προσοχή, προφέρεται όπως το «γονίδια» και όχι όπως το «αρχίδια».)
~~
Ας ξεκινήσουμε από τα αυτονόητα:
Οι άνθρωποι είμαστε ζώα (κι όσοι δεν το παραδέχονται αυτό είναι τελείως ζώα).
Το ζώο, όπως και κάθε άλλος ζωντανός οργανισμός, δεν είναι τίποτα άλλο από μια μηχανή επιβίωσης των γονιδίων του.
Ένα γονίδιο που ευνοεί την επιβίωση και την αναπαραγωγή του φορέα του (όπως, για παράδειγμα το υποθετικό γονίδιο ΗΕ-42, το οποίο εμποδίζει την εμφάνιση κυτταρίτιδας) είναι ένα χρήσιμο γονίδιο και θα μεταδοθεί στους (πολλούς) απογόνους του φορέα.
Ένα γονίδιο που δεν επιτρέπει στο φορέα του να επιβιώσει και να αναπαραχθεί (όπως, για παράδειγμα το υποθετικό γονίδιο ΗΑ-56, το οποίο κάνει τον φορέα του να αυνανίζεται διαρκώς) θα χαθεί μαζί με το ζώο που αντί να βρει μια καλή γυναίκα μαλακίζεται μέχρι τα γεράματα.
Τα γονίδια είναι οι απόλυτοι κυρίαρχοι της ζωής (και του θανάτου) των περισσοτέρων ζώων, εκτός –ίσως- από τον άνθρωπο.
Γιατί ο άνθρωπος έχει κάτι που κανένα άλλο ζώο δεν έχει.
Σας δίνω τρεις επιλογές για το τι μπορεί να είναι αυτό:
α) Ψυχή
β) Μεγαλύτερους όρχεις
γ) Πολιτισμό
Όσοι απαντήσατε το α: Εφόσον το πιστεύετε δεν μπορώ να πω κάτι για να σας αλλάξω γνώμη.
Όσοι απαντήσατε (κυρίως άντρες) το β κάνετε λάθος. Το ζώο με τους μεγαλύτερους όρχεις (αναλογικά με το σώμα του και το βάρος του) είναι οι μπονόμπο.
Αλλά μπορείτε να παρηγορηθείτε με το γεγονός ότι ο άνθρωπος είναι το ζώο με το μεγαλύτερο πέος (πάντα αναλογικά με το σώμα του). Ακόμα είναι το ζώο και με τα μεγαλύτερα στήθη (συνήθως όχι στο ίδιο άτομο).
~~
Η τρίτη επιλογή είναι η σωστή.
Ο άνθρωπος είναι το μόνο ζώο που έχει πολιτισμό.
Και όταν λέμε πολιτισμό εννοούμε τη διαδικασία μάθησης μέσω της ανταλλαγής γνώσης –ιστορικής και αφηρημένης.
Ο πολιτισμός δεν ταυτίζεται με την επινόηση της γραφής, αλλά σίγουρα είναι αδύνατος χωρίς τη γλώσσα (χωρίς να εξαιρούμε την νοηματική).
Όπως έχουμε γράψει και σε παλιότερο κείμενο η σκέψη και η γλώσσα είναι σαν τις δύο όψεις ενός χαρτιού. Χάρη σε αυτές ο άνθρωπος μπορεί να συνειδητοποιήσει και να μεταδώσει πληροφορίες που δεν σχετίζονται μόνο με το παρόν ή με τα υπαρκτά αντικείμενα.
Και τα πουλιά μπορούν να δώσουν το σήμα του «κινδύνου», αλλά δεν μπορούν να πουν: «Τον παππού μου τον έφαγε μια γάτα». Γι’ αυτό λέμε ότι ο άνθρωπος είναι ο μόνος που έχει επίγνωση της ιστορικής συνέχειας.
Και τα πουλιά μπορούν να δώσουν το σήμα «φαΐ», αλλά δεν μπορούν να πουν-σκεφτούν: «Αν φυτέψουμε αυτούς τους σπόρους τώρα, το καλοκαίρι θα έχουμε σιτάρι».
Ή «Τσιγαρίζουμε το κρεμμύδι και μετά ρίχνουμε το κοτόπουλο».
Πολλά πουλιά πεθαίνουν στην αιχμαλωσία, αλλά κανένα δεν έγραψε δοκίμια «Περί Ελευθερίας».
~~
Οι άνθρωποι μεταδίδουν τις γνώσεις τους και τον πολιτισμό τους μέσω των μιμιδίων.
Η λέξη προέρχεται από την αρχαία ελληνική «μίμησις», αλλά αντί για το “mimeme” ο Ντόκινς προτίμησε τον όρο “meme”, επειδή ηχούσε σαν (και θύμιζε) τη λέξη gene (γονίδιο).
Τα μιμίδια, σύμφωνα με τον Ντόκινς πάντα, είναι οι μικρότερες μονάδες πολιτισμού. Και είναι πετυχημένες ως οντότητες όταν αναπαράγονται εύκολα, αντέχουν στο χρόνο και ευνοούν αυτόν που τις μεταφέρει.
Ένα καλό παράδειγμα πετυχημένου μιμιδίου είναι η αρχική μελωδική φράση από την Πέμπτη Συμφωνία του Μπετόβεν (αυτό το περίφημο Ντα-ντα-ντα_ντα!). Ή -αν προτιμάτε τη ροκ μουσική- το ριφ από το “Satisfaction” των Rolling Stones.
Αρκεί να το ακούσεις μια φορά και το θυμάσαι για πάντα.
Φυσικά το μιμίδιο της Πέμπτης είναι πιο πετυχημένο από το ριφ του Κιθ Ρίτσαρντς, για τον απλό λόγο ότι έχει επιβιώσει 200 χρόνια.
Πώς ευνοούν τα μιμίδια αυτόν που τα παίρνει και τα μεταφέρει; Αν είσαι μουσικός και δανειστείς λίγη από τη μεγαλοφυΐα του Μπετόβεν σε καλό σίγουρα θα σου βγει.
Επιτυχημένα μιμίδια είναι οι λαϊκές ρήσεις και τα αποφθέγματα των σοφών. Επιτυχημένο μιμίδιο μπορεί να είναι και ένα σύνθημα σε τοίχο, (όπως το περίφημο «Απαγορεύεται το απαγορεύειν» του Μάη του ’68).
Επιτυχήμενα μιμίδια είναι φράσεις συγγραφέων και περσόνες ηθοποιών (για παράδειγμα ο Σαρλό του Τσάπλιν).
~~
Όμως η θεωρία των μιμιδίων δεν εξαντλείται στην τέχνη, γιατί ο άνθρωπος χρειάζεται και τον άρτο.
Επιτυχημένο μιμίδιο είναι ο φόβος της Κόλασης. Δεν ευνοεί αυτόν που φοβάται, αλλά αυτόν που μεταδίδει το συγκεκριμένο φόβο -γι’ αυτό και συντηρείται από τότε που υπάρχουν θρησκείες.
Συνδυασμός επιτυχημένων μιμιδίων είναι ο συμπεριφορικός νεοτενισμός των γυναικών: Αφού οι άντρες προτιμούν τις νεότερες για να αναπαραχθούν (αυτό είναι βιολογικά καθορισμένο για τον απλό λόγο ότι μια νέα γυναίκα θα κάνει περισσότερα και πιο υγιή παιδιά) οι γυναίκες έμαθαν να συμπεριφέρονται σαν -και να φαίνονται- νεότερες.
Η μόδα λειτουργεί με μιμίδια. Μιμίδιο είναι η αποτρίχωση, μιμίδιο είναι τα παλ χρώματα, μιμίδιο είναι το μούσι -για τους άντρες κυρίως.
Και στην επιστήμη υπάρχουν μιμίδια. Πετυχημένο μιμίδιο είναι η περίφημη εξίσωση του Αλβέρτου: «E=mc²». Ελάχιστοι άνθρωποι γνωρίζουν (πόσο μάλλον καταλαβαίνουν) ολόκληρη τη θεωρία της σχετικότητας, αλλά είναι αδύνατον να ξεχάσεις αυτό το μιμίδιο.
~~
Κι ενώ φαινόταν ότι το “meme” του Ντώκινς δεν θα ήταν καλό μιμίδιο, ότι θα το ήξεραν μόνο όσοι διαβάζουν ανάλογα βιβλία, προέκυψε το διαδίκτυο.
Τον όρο Internet Meme τον αναφέρει για πρώτη φορά ο Mike Godwin, στο περιοδικό Wired (τεύχος Ιουνίου 1993).
Στην αρχή τα internet meme διακινούνται μέσω email και δεν είναι τόσο πετυχημένα. Όταν όμως καθιερώνονται πλατφόρμες social media όπως το facebook και το twitter, τότε τα μιμίδια κατακτούν τον cyberspace.
Πλέον οι μισές αναρτήσεις από αυτές που βλέπετε στην οθόνη σας είναι μιμίδια.
Γιατί αναπαράγονται τόσο εύκολα και είναι τόσο πετυχημένα; Το πιο σημαντικό είναι ότι μπορεί να τα φτιάξει ο καθένας. Επιπλέον είναι αστεία -κι οι άνθρωποι έχουμε ανάγκη το γέλιο. Και το πιο σημαντικό, η φράση (μιμίδιο;) του Χόφερ: «Όταν οι άνθρωποι είναι ελεύθεροι να κάνουν ό,τι θέλουν, συνήθως μιμούνται ο ένας τον άλλον».
Το διαδίκτυο ευνοεί αυτή τη μίμηση (και τα μιμίδια), δημιουργώντας μόδες σε ελάχιστο χρόνο, όπως για παράδειγμα το Pokemon Go ή το νέο φαινόμενο Tik Tok.
Πόσο θα διαρκέσουν όλα αυτά δεν μπορούμε να ξέρουμε, αλλά ποτέ δεν ξέρεις. Έτσι έλεγαν και για τον Σωκράτη.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
Το κείμενο αυτό είναι εξέλιξη ενός παλιότερου, που έγραψα το 2012. Τότε δεν γνώριζα τη σχέση τους. Άλλωστε κι ο ίδιος ο πατέρας των μιμιδίων, Ρίτσαρντ Ντώκινς, μόλις το 2013 τα αναγνώρισε ως εγγόνια του.
sanejoker.info/2012/12/memes.html
In 2013, Dawkins characterized an Internet meme as being a meme deliberately altered by human creativity—distinguished from biological genes and his own pre-Internet concept of a meme, which involved mutation by random change and spreading through accurate replication as in Darwinian selection
